AVVERTENZA
Per una esatta pronuncia e altrettanto corretta lettura di questo testo dialettale noneso, si è cercato di rispettare le indicazioni di grafia e pronuncia contenute nel «Vocabolario Anaunico e Solandro» di Enrico Quaresima. E tuttavia nel compito di scriverlo alla tastiera del PC si possono aver commesso errori e ce ne scusiamo. Ci conforta il fatto che la moderna tecnologia consente di riparare a questi eventuali sbagli in ogni momento e senza particolare fatica. Con piacere siamo a disposizione per apportare ogni correzione sia della grafia che della forma.

Per maggiori chiarimenti clicca sul bottone.

El sergente 'n la neo

«Èco són tornà a ciasa ‘ncóra na bòta; ma adès sai che lazó,
chél tra ‘l Donetz e ‘l Don, l’è deventà ‘l posto pù calmo del mondo.
G’è na gran paze, ‘n gran silenzio, na dolcézza ‘nfinìda».
Da: Ritorno sul Don.

Prima part

El caposaldo

Giai ancóra ‘ntel nas l’odór che féva ‘l gras sul szòp mitraliatór broènt. Giai ancóra ‘nle récle enfìn dént ente 'l zervèl el remór de la neo che la sgringenàva sóta le s-ciarpe, le stranudàde e le tossìde de le vedéte russe, el remór de le èrbe sécie batùde dal vènt su le sponde del Don. G'ài ancóra ‘nte i òcli ‘l cadràt de Cassiopea che ‘l mé stéva sóra la testa tute le nòt e i pali che tegnìva su ‘l fortìn che dal dì i mé stéva sóra la testa. E cando che gé pensi sènti ‘ncór el spavènt de ca matina de zenàr cando che la Katiuscia, per el prim bòt, la n’à slavanzà cà le só setantadói bombarde.
Prima che i russi i né dés adòs e pòci dì dopo che sé èra arivadi e se stéva bèn ente 'l nòs caposaldo.
El nòs caposaldo l’èra ‘nte 'n paesòt de pes-ciadóri su la riva del Don ente la región dei cosacchi. Le postazión e le trinzèe le èra s-ciavàde ente 'l sbric' che ‘l ruàva ‘nte 'l fiume ‘nglazzà. Tant da man che da l'àutra el sbric' él cialàva zó e ‘l deventàva na riva scuertàda de èrba sécia e de cianevèla che piciàva su drita 'ntra la neo. Al de là de na sponda, da na banda, g'èra ‘l caposaldo del Morbegno; al de là de l’àutra, chél del tenente Cenci. Tra de noi e ‘l Cenci, na ciasa dirocada, la squadra del sergente Garrone con na pesante. Dinanzi a noi, a na zincantina de metri, forsi nancia, su l’àutra sponda del fiume, el caposaldo dei russi.
Endó che èren noi el géva da èsser sta ‘n bèl paes. Adès, envéze, de le ciase restava ‘n pè sol i ciamini de matóni. La glésia l’èra smezàda; e 'nte 'l còro g'èra ‘l comando de compagnìa, n’oservatòri e na postazión per la pesante. A s-ciavàr i caminaménti ‘ntéi òrti de le ciase che nó g’èra pù, nidéva fòr da la tèra patate, ciapùssi, ravezàlde, zùcie. Calche bòta l’èra ròba bòna e se féva la menèstra.
Le uniche ròbe vive, bestie vive, che èra restà ‘nte ‘l paés, l’èra i giati. Nó g’èra pù oche, ciagni, gialìne, vacie, sól giati. Giati gròssi e malmostósi che i ziràva tra le murògne de le ciase ‘n zércia de sórsi. I sórsi nó i féva part del paés, ma i èra na part de la Russia, de la tèra, de la steppa: ge n’èra dapertùt. G’èra sórsi ‘nte 'l caposaldo del tenente Sarpi s-ciavà ‘nte 'l zès. Cando se dormìva i nidéva sóta le cuèrte al ciàut con noiautri. I sórsi!
Per Nadal volevi magnàrme ‘n giat e fàrme na beréta con la pèl. Évi metù ancia na tràpola, ma i èra furbi e nó i sé lagiàva zapàr. Averòssi podèst mazàrnen calche un con en cólp de szòp, ma ge pénsi sól adès e l’è tardi. Se vét che èri pròpi testón a volérlo zapàr con la tràpola, e ‘nzì nó ài magnà polenta e giat e nó mé són fat la beréta col pél. Cando che se nidéva de vòuta da la vedéta, se masnàva la segiàla: e ‘nzì né s-ciaudàven prima de nar a dormìr. Él molìn l’èra fat con dói boràte de róver una sóra l’àutra e 'ndo che i frasava g’èra clòudi lòngi rebatudi. Se féva colàr el gran da ‘n bus che l’èra sóra en mèz e da n’àuter bus, endó che g’èra i clòudi, smolinàva fòr la farina. Se ziràva con na manoèla. A la sera, prima che nés fòr le patulie, la polènta ciàuda l’èra pronta. Diàolo! L’èra polenta dura, a la bergamasca, che fumava su ‘nte 'n véro taiér che éva fat él Moreschi. L’èra de segùr mióra de chéla che i féva ‘n le nòsse ciase. Calche bòta nidéva a magnàrla ancia ‘l tenente che l’èra da le Marche. Él diséva: ― Che bòna che l’è sta polenta! ― e ‘l se ‘n magnàva dói bèle fléte gròsse come matóni.
Sicome noi géven dói saci de segiala e dói mòle, a la vezilia de Nadàl en mandà na mòla e ‘n sac al tenente Sarpi per agoràrge bòna festa ai mitraliéri del nòs ploton che èra lassù ‘nte 'l só caposaldo.
Se stéva bèn ente i nòssi fortìn. Cando che i clamava al telefono e i domandava: ― Cì èl po’ che parla? ― el Chizzarri, l’atendènte del tenente, ‘l rispondeva: ― Campanelli! ― L’èra ‘l nòm che géven dat noi al nòs caposaldo e l'èra chél de n’alpìn da Brescia che l’èra mòrt a setèmber. Da l’àutra man del fil i respondeva: ― Cì Valstagna: parla ‘l Beppo ―. Valstagna l’è ‘n paés sul fiume Brenta lontàn dal mè dés menuti de sgól de l’àchila envézi cì voleva dir el comando de compagnìa. El Beppo, l’èra ‘l nòs capitano che l’èra da Valstagna. Emparéva pròpi de èsser sui nòssi monti e sentìr i borari clamàrse ‘ntra de lóri. Spezialmént de nòt cando chéi del Morbegno, che i èra 'nte 'l caposaldo su l'andrìta, i nidéva su la riva del fiume a ‘mplantàr fil spinà e i portava i muli dinanzi a le trinzèe e i urlàva e i blestemàva e i batéva i pali con le mazze. I clamàva perfìn i russi e i zigiàva: ― Paesani! Paruschi, spacoina noci! ― I russi i scoutàva sbalordìdi.
Ma dopo en zapà ancia noiàutri confidenza con le ròbe.
Na nòt de luna són na fòr col Tourn, el piemontés, a zerciàr vergót tra le ciase destrùte pù lontane. Sén nadi zó ‘n chei busi che g’è dinanzi a ogni isba, endó che i russi i mét via le proviste per l’invèrn e la bira d’istà. Ente un g’èra tréi giati che féva l’amor, sicome l’én disturbadi, i è sautàdi su furiosi e i n’à fat zapàr en grant spaghét. Ca bòta ài giatà na padèla de zarése secie e ‘l Tourn dói saci de segiàla e dói ciarége, e mì ‘nte n’àuter bus, en bèl spègel grant. Voléven portar ca ròba ‘n la nòssa tana, ma g’èra la luna e la vedéta russa che l’èra al de là del fiume nó ‘l voléva che portàssente via la só ròba e ‘l n’à sbarà. Forsi ‘l géva resón, ma el nó l’averòs podèst doprarla, e i balìni i né sigolava vizìni come per dirne: «Meté zó ca ròba». Dedré a ‘n ciamìn én spetà che na nùgola la scuertàs la luna, e po’, sautàndo ‘ntra i muròzzi, sén arivadi a la nòssa tana endó che i nòssi compagni i né spetàva.
L’èra pròpi bèl sentàrse zó su ‘nte na ciarégia per scrìver a la morósa, o per farse la barba dinanzi al spègel grant, o béver, a la sera, ‘l siròp de le zarése secie boìde ‘n l’aca de la neo.
Pecià che nó èri mai bòn de zapàr él giat.
Chél che ge voléva sparagnàr l’èra l’òio per le lum. Peràuter, en pòc de luze ge la voléva sèmper en le tane, se g’èra n’alarmo, ancia se géven armi e munizión sèmper a la man.
Na nòt che ‘l flociava eri nà col tenente al de là dei nòssi fili spinadi endó che g’èra la riva arbandonada tra noi e ‘l Morbegno. Nó g’èra ìo ‘nzun. G’èra sól rotami ‘ngiartiadi de cissà che machine. Voléven véder chél che g’èra de bòn entrà chéi rotami. En trovà ‘n bidón de òio, e en pensà che ‘l podés zovar per far lum e per ónzer le armi. E po’ n’àutra nòt che g’èra la torménta e l’èra scur son tornà ìo col Tourn e ‘l Bodei. A méter él bidón còmot per podérlo svoidàr ente i nòssi ordégni én fat rumor. La vedéta l’à sbarà, ma l’èra scur come la bóca del lóf; l’à sbarà ‘nzì per s-ciaudàrse le man. El Bodei l’à tirà zó càter siràche sotaós per nó farse sentìr. Èren pù vizini ai russi che ai nòssi compagni. Én fat arcanti viazi en cà e ‘n là e sén stadi bòni de portàr en la tana ‘n zentenàr de litri de òio. Gén dat en pòc de òio al tenente Cenci per el só caposaldo, po’ al tenente Sarpi, po’ ‘l n’à volèst ancia ‘l capitano, e la squadra esploratori, e ancia ‘l maggiore al comando de batalión. A la fìn stufi de tute che richieste, én mandà a dir che nó gé n’éven pù. Cando che i n’à dat l’órden de ritiràrne gé nén lagià ancia per i russi. Ente la nòssa tana g’èra tréi lumìni fati con le s-ciatoléte de ciarn vòide. Per far i stopini sé doprava i cordóni de le s-ciarpe taiàdi a tòci.

La nòt per noi l’èra come ‘l dì. Ciaminàvi sèmper fòr dai caminaménti e névi da na vedéta a l’àutra. Me divertivi a ciaminàr senza far remór e arivàrge dal de dré per véderle, stremìde, domandàrme la parola d’órden. Mì rispondévi: ― Ciavhad de Brexa ―. Po’ gé parlavi sotaós en bressian, gé contavi calche barzeléta e gé disevi su parolazze spórce. Veneto come che són a sentìrme parlàr ente ‘l só dialèt i grignava. Sól cando che névi dal Lombardi stévi zito. Él Lombardi! Nó pòdi ricordar la só fazza senza che mé vègnia ‘l brigolòt. Grant, silenziós, mutégn. Cando che ‘l vardàvi sul mus nó èri bòn de farlo per tant tèmp e cando, calche rara bòta, ‘l grignava, él féva mal al còr. Emparéva che ‘l fus de n’àuter mondo e che ‘l savés ròbe che nó ‘l podéva dirne. Na nòt, entant che èri ìo con él, è nù na patulia russa, e i colpi del mitra i à sfiorà l’ór de la trinzèa. Mì, alór, ài sbassà la testa e ài vardà fòr da la ‘nferiada. El Lombardi, ‘nvéze, él stéva su drìt con tuta la sbòza ‘n fòra e nó ‘l sé movéva de ‘n fil. Mì gévi paura per él, sentivi che deventàvi rós da la vergògna. Na sera, po’, entant che i russi i ne déva adòs, è nù ‘l sergente Minelli a dirme che ‘l Lombardi l’èra mòrt con na palòtola ‘n mèz a la testa entant che l’èra fòr da la trinzèa, e su drìt en pè, e ‘l sbaràva con én mitraliatór en braz. Mé són ricordà alór come che l’èra sèmper stà mutégn e ca sudizión che ‘l mé déva cando che èri ‘nsèma a el. Emparéva che l’aves bu dént da sèmper la mòrt.

La ròba pù redìcola l’èra cando che portàven dinanzi a la trinzèa i giabióni del fil spinà. Me ricordi n’alpin, pìzol, sèmper atènto, con la barba secia e clara, porta-arma sìzzer pròpi ‘n gamba de la squadra del Pintossi. I ló clamava «él Duce». Él blestemava enten modo tut so e l’èra redìcol a vardàrlo perché ‘l metéva na ciamisóna blancia pù lòngia de él, e ‘ntant che ‘l ciaminava, sta ciamisóna la se ‘mpegolava sèmper sóta i s-ciarponi e zó na coróna de siràche che i ló sentiva ancia i russi. Él se ‘mpegolava de spés ancia ‘ntra i giabióni de fil spinà che ‘l portava col só compagn e alór nó ‘l tirava nancia ‘l flà per smocolàr, e ‘l metéva ént la naia, ‘l fil spinà, la posta, i ‘mbos-ciadi, Mussolini, la morósa, i russi. A sentirlo l’èra mèio che nar al teatro.

È nù ancia ‘l dì ‘n Nadal.
Sévi che l’èra ‘l dì ‘n Nadal perché ‘l tenente la sera prima l’èra nù ‘n la tana a dirne: ― Doman l’è Nadal! ― Mì ‘l sévi ancia perché da l’Italia évi zapà tante cartoline coi alberi e pòpi. Na putèla la m’éva mandà na cartolina col presèpi rebatù, e l’ài encloudada sui pali che tegnìva su ‘l fortìn. Séven che l’èra Nadal. Ca matina évi finì de far el sòlit ziro de le vedéte. Fòr per la nòt èri nà per tuti i posti de vedéta del caposaldo e ogni bòt che trovavi fat el cambi disévi: ― Bòn Nadal!
Ge disévi bòn Nadal ancia ai caminaménti, ancia a la neo, al sablón, a la glaz del fiume, ancia al fum che nidéva fòr da le tane, ancia ai russi, al Mussolini, al Stalin.
L’èra de matina. Èri ‘nla postazión pù avanzada sóra la glaz del fiume e vardavi ‘l sól che levava dré al bósc’ de róuri sóra le postazión dei russi. Vardavi ‘l fiume ‘nglazzà da ‘ndo che se ‘l vedeva nìr dré a na vòuta e ‘nfin zó endó che ‘l spariva dré a n’àutra vòuta. Vardavi la neo e le péste de ‘n léver su la neo: le néva dal nòs caposaldo a chél dei russi. «Se podéssite zapàr chel léver!», pensavi. Vardavi ‘ntórn tute ste ròbe e disevi: ― Bòn Nadal! ― L’èra massa frét a star ìo fermo e són tornà de vòuta su per el caminaménto en la tana de la me squadra. ― Bòn Nadal! ― ài dit, ― bòn Nadal!
Él Meschini l’èra drè a pestar él cafè ente l’elmét col mànec de la baioneta.
Él Bodei el féva boìr i piòcli.
Él Giuanin l’èra butà zó 'nte 'l só cuz vizìn al fornèl.
Él Moreschi ‘l mendava i ciauzzòti.
Chéi che éva fat i ultimi turni de vedéta i dormiva. Dénter ìo g’èra n’odór fòrt: odór de cafè, de maie e mudande spórce che boìva coi piòcli, e de tante àutre ròbe. A mezdì ‘l Moreschi l’à mandà a tòr i viveri. Ma sicome ‘l past nó l’èra da Nadal en dezìso de far la polenta. Él Meschini l’à stizzà ent el fòc’, él Bodei l’è nà a lavar la ciaudéra ‘ndo che l’éva boì zó i piòcli.
Mì e ‘l Tourn voléven sèmper crivelar la farina e, cissà ‘ndo e come, en dì ‘l Tourn l’è sta bòn de trovar en crivèl. Ma chél che restava ente ‘l crivèl, tra crus-cia e gran apéna rót, l’èra de pù che la mèza e alór coi pù tanti en dezìso de nó criulàrla pù. La polenta l’èra dura e bòna.
L’èra Nadal de dopo disnar. Él sol él scomenziava a nàrsen per i fati sòi drè a la mugila e noi stéven en la tana ‘ntórna al fornèl a fumar e a zacolàr. Po’ è nù ént el ciapelàn del Vestone: ― Bòn Nadal, putèi, bòn Nadal! ― E ‘l s’è pozà con la s-cena a ‘n pal de sostégn. ― Són strac, ― el dis, ― ài fat tuti i fortìni del batalión. Canti gé n’è po’ ‘ncór dopo ‘l vòs? ― Na squadra sól, ― g’ài dit. ― Dopo vèn el Morbegno. ― Tegnì su ‘l rosàri stasera e po’ scrivé a ciasa. Sté alegri e seréni e scrivé a ciasa. Adès vón dai àutri. Vé saludo stéme bèn. ― Padre nó giàl nància ‘n pachét de Milit da darne no? ― Ah sì! Togé cì.
È ‘l n’à petà dói pachéti de Macedonia e l’è nà foróutra. Él Meschini ‘l blestema. Él Bodei él blestema. Él Giuanin dal só cuz el dis: ― Tasé, che ‘ncòi l’è Nadal! ― Él Meschini ‘l blestema ‘ncor de pù: ― Sèmper Macedonia, ― ‘l dis, ― e mai trinciato forte o Popolari o Milit. Chésta l’è paia per signorine.
― Boia faus, ― ‘l dis él Tourn ― Macedonia.
― Pòrcia la mula, ― dis él Moreschi ― Macedonia.
Po’ ài mandà fòr le prime dói vedéte perché l’èra scur. Èri ìo che mé gratavi la s-cena vizìn al fornèl can che è nù ént el Chizzarri a clamàrme: ― Sergentmagiù ― ‘l dis, ― i vòl parlàrte al telefono. L’è ‘l capitano ―. Mé són metù ‘l pastran e ài tòt él szòp e mé domandavi chél che podévi aver fat de mal. Él telefono l’èra ‘nla tana del tenente. Él tenente nó ‘l g’èra, forsi l’èra fòr a spassezar su la sponda del fiume per sentìr stranudar le vedéte russe.
L’èra pròpi ‘l Bèppo, ‘l capitano, che ‘l mé voléva su a Valstagna, al comando de compagnìa. Él géva vergóta da dirme. «Che saràl po’?» pensavi, ‘ntant che névi su vèrs la glésia delimada.
Con la fazza tonda e rossa ‘l capitano ‘l mé spetava ‘n la só tana che l’èra largia e comoda. Él géva ‘l ciapèl de travèrs con la pluma su drita come fus en coscrìt, le man en s-ciarsèla. ― Bòn Nadal! ― él dis. E po’ ‘l m’à dat la man e po’ cògnac ente ‘n bicér de banda. Él m’à domandà come che la néva ente ‘l mé paés e al mé caposaldo. Él m’à ficià ‘ntra i brazzi ‘n fias-c de vin e dói pachéti de pasta. Són tornà zó de vòuta ‘n la mé tana a sàuti ‘nla neo come ‘n ciaurét a primavéra. Ciàusa la prèssa són slità e són na a svoutolón ma ‘l fias-c l'è restà bòn e nó ài molà nancia la pasta. Gé vòl èsser bòni a nar a vòut. Na bòta són slità su la glaz con càter gamèle de vin e nó n’è nà fòr nancia na gózza: mì èri per tèra ma le gamèle l’évi tegnùde strénte enle man coi brazzi driti a livèl. Ma l’èra suzèst en Nitalia de avér càter gamèle de vin, al corso siatori.
Cando che són arivà al caposaldo le vedéte lé m’à dat l’alt-chi-va-là-parola-d’órden e ài zigià, fòrt che me sentiva ancia i russi: ― Pastasuta e vin!

En dì èri sdravacà sul paión e vardavi le frizze de sostégn e pensavi a che parole nòve che podevi scrìverge a la mé morósa, è nù ‘l Chizzarri a dirme che ‘l tenente Cenci l’éva telefonà che néssite da él a far dói zàcole. Ài zapà ‘l caminaménto che portava al só caposaldo.
Mé pareva de èsser al mé paés come cando se va da ‘n colomèl a l’àuter per nar a trovar n’amìzi e far dói zàcole a l’ostarìa. Ma dal tenente Cenci l’èra diferènt. Él géva na tana tuta blancia s-ciavada ‘nte 'l zès, le nòsse ‘nvéze le èra negre. G’èra dént én letìn fat su bèn, con le cuèrte néte e senza na plégia, na tàula con sóra na cuèrta da campo, arcanti libri, e la lum a petrolio che 'mpareva ‘n gingìl. Vizìn a l’entrata, ente 'n cuz, na fila de bombe a man rosse e negre che paréva fiori. Ìo dausìn al letìn, pozà a la paré, el szòp lùster: de flànc’ l’elmét tacià su a ‘n clòut. Per tèra nó g’èra ‘n fil de paia o ‘n cicòt. Prima de nar énter ài batù e mé són netà le s-ciarpe per nó portar dénter neo.
Él tenente Cenci, contènt, él mé spetava ‘n pè con la só divisa néta e con él passamontagna blanc enrudolà entórn a la testa come ‘n turbante de ‘n indiàn. Él m’à domandà de la morósa, se parlava de ròbe bèle e educade, e po’ l’à clamà l’atendènte a far el cafè. Cando èri ìo per nàrmen él m’à regialà ‘n pachét de Africa e ‘l m’à ‘mprestà 'n lìber che parlava de n’aviatór che ‘l sgolava per l’oceano, le Ande, i deserti. Él m’à compagnà per le postazión del só caposaldo; a vardàr el campo da tiro dei só mitraliatori g’ài fat véder che l’avròs dovèst sbarar en pòc pù àut e pù anzancia perché le palòtole lé passava sóra la nòssa trinzèa e noi nó podéven méter fòr el nas, come che èra zà suzèst ca bòta che èra nù na patulia russa e él el sbarava.
Nidèndo de vòuta vèrs la mé tana pensavi se averòssi giatà posta e che parole averòssi podèst scrìverge a la mé morósa. Ma le parole nòve l’èra sèmper chéle vècle: basi, bèn, amór, en dì nirài a ciasa. Pensavi che se avéssite scrìt: giat per Nadal, òio per le armi, turno de vedéta, Beppo, postazión, tenente Moscioni, caporal Pintossi, fil spinà, nó l’averòs ciapì ‘ngót.

Él Tourn, el piemontés, l’èra ‘l pù aléger de tuti ancia se ‘l géva ‘n pòc de pipìo. I l’éva mandà al nòs batalión per punizión perché l’èra arivà tardi da la licenza. Én prinzìpi nó ‘l s’èra trovà bèn con noiàutri ma po’ dopo sì e pròpi tant. Cando che ‘l nidéva ént en la tana, dopo ‘l só turno de vedéta, ‘l zigiava: ― Madamin c’al porta ‘na buta!
Él Bodei, che l’èra bressian come tuti i àutri, él rispondeva:
― Bianco o negher?
― Basta c’al sia! ― él rispondeva ‘l Tourn e po’ ‘l ciantava ‘nte 'l só dialèt: ― All’ombretta di un cespuglio…
Én dì g’ài domandà: ― Tòi Tourn, às zapà posta da ciasa? ―Sì, ― ‘l dis, ― l’ài zà pipada tuta.
Él Tourn, enfati, él raspava tute le ciche, ‘l gé togéva fòr él tabac’ e con le lìtere che ‘l zapava da ciasa «per via aerea» él féva ciartèle. Él enzì ‘l fumava sèmper e ‘l féva ‘n modo che da ciasa i gé scrivés sèmper «per via aerea» per aver ciarta setìla.
Él Giuanin envéze, tute le bòte che gé ciapitavi a tiro, 'l mé clamava da na banda, él mé struciava l’òcel e sotaós él mé domandava: ― Sergentemagiù, ghe rivarem a baita?
L’èra segùr che mì savéssite come che saròss na a ruàr la guèra, cì che saròs restà vìu, cì mòrt e cando. Enzì mì rispondevi con segurezza: ― Sì Giuanin, ghe rivarem a baita ―. Per él gèvi ancia da savér se l’averòs maridà la só morósa. Calche bòta gé disevi che ‘l géva da star atènto ai embos-ciadi.
Él néva a masón ente 'l só cuz dausìn al fornèl e coi òcli ‘l mé diseva: ― Sergentemagiù, ghe rivarem a baita? ― Emparéva che ‘ntra de noi dói gé fus én secrèt.
Én bèl tipo l’èra ancia ‘l Meschini. L’èra él che féva la polenta la sera. L’èra zalà a mesdarla: le mange de la ciamìsa plegiade ént enfìn al gómbet, na gózza de sudór per ogni pél de la barba. Sé vedeva i mùscoi dei brazzi e del mus che i tirava, él sé ‘mplantava a giambe large. Enzì ‘l mesdava la polenta ‘l Meschini. Émpareva Vulcano che batéva su lancùzem. Él contava che cando che l’èra én Albania la tormenta la féva blanc él pél dei muli mòri e la lòcia la cambiava i muli blanci én muli negri. Chéi che géva pòci mesi de naia i ló scoutava dubiósi. L’èra un che ‘n bòt él féva ‘l conduzènte e ‘l spuzzava ancór da mul: la só barba l’èra pél de mul, la só forza l’èra da mul, la guèra i la féva come ‘n mul, la polenta che ‘l mesdava l’èra pàbel de mul. Él géva ‘l colór de la tèra e noi èren come él.
Ancia ‘l tenente Moscioni che ‘l comandava ‘l caposaldo l’èra come noi. Entant che ‘l poussava el laurava come i muli, él s-ciavava caminaménti con noiàutri fòr per él dì e ‘l nideva con noi de nòt a portar fil spinà dinanzi a la trinzèa, a far postazión, a tòr pali tra le murògne de le ciase e ‘l magnava polenta come pàbel de muli.
Ma ‘l géva na ròba che noi nó géven: ente 'l prosàc él scondéva pachéti de zigheréti Popolari e Milit che ‘l sé pipava de scondión enla só tana; a noi envéze i né passava Macedonia e l’èra come fumar fòie de patatara. Èl Moreschi, ‘l caporalmagiór dei mortai da 45, él voleva cambiar Macedonia contra Milit ma ‘l tenente nó ‘l gé stéva nancia a dói contra una. Però, a dir la verità, él Moreschi calche Milit él se la fumava sèmper.

La nòt del Prìm dì ‘n l’an g’è sta i fògi artefiziài. Diaolo sé l’èra frét! Cassiopea e le Pleiadi le sluséva come mai pù sóra le nòsse teste, él fiume l’èra ‘nglazzà dal tut e ogni mez’óra gé voléva dar él cambi a le vedéte.
A la sera eri nà col tenente enfìn a la postazión del sergente Garrone. Ìo se zugiava fòr a le ciarte i soldi de la dèca. De fòr la vedéta, la stéva vizìna a la mitraliatrice. La pesante la géva la ciana puntada vèrs én ciàmp de formentàz deventà dur per la glaz: ‘mparéva na ciàura tant che l’èra magra, ca pesante, e sóta la panza la géva n’elmét con ent brase vive.
La vedéta la sé gratava; i muli i géva l’èrpete el envéze la gratósa. Nidèndo de vòuta vèrs él caposaldo paréva pròpi de nar vérs nòssa ciasa. Él tenente l’à volèst tirar en cólp con la pistola per véder se le vedéte lé èra atènte. La pistola l’à fat: clic. Mì alór ài provà a tirar en cólp col szòp e ‘l szòp l’à fat: clic. A la fìn el m’à dit de trar na bomba a man e la bomba a man nó l’à fat nancia clic, l’è sparìda ‘n la neo senza far el minimo remór.
Diàolo se l’èra frét!
Dopo, vèrs mezanòt, è nù la sagra. Tut dé cólp palòtole traccianti lé féva nar a tòci ‘l ziél, palòtole de mitraliatrice le passava sgniaolànt sóra ‘l nòs caposaldo e dinanzi a le nòsse trinzèe scopiava i 152: sùbit dopo i 75/13 e i mortai da 81 de ‘l Baroni i sbregiava l’aria e i pessi che g'èra ‘nte 'l fiume. La tèra la tremava e ‘l sablón e la neo i smolinava zó dai caminaménti. Nancia ente ‘l Bressian ente ‘l dì de la sagra de san Faustìn se sentìva ‘n gazèr compagn. La Cassiopea nó se la vedéva pù e i giati cissà ‘ndo che i èra nadi. I balini i bateva sui fili spinadi e i féva stìzzole. De cólp tut è tornà chièt, pròpi come dopo la sagra che tut devènta silenziós e ‘nle strade deserte rèsta i tòci de ciarta che plegiava ént i bòmbi e i sfiòci de le trombéte. Sól ogni tant se sentiva calche rara szopetada e calche rafica de mitra come le ultime risade de n’embriàc a szandón en zércia de n’ostarìa. Po’ è tornà a slùser le stéle sóra le nòsse teste e i giati a méter el mus fòr da le murògne de le ciase. I alpini i tornava ‘nle tane. Sul Don, ente i busi de le esplosión, l’aca la tornava a ‘nglazzarse. Èri ‘nsema al tenente e vardàven le ròbe al scur e scoutàven el silenzio. Én sentù che ‘l Chizzarri el nideva a zerciàrne. ― Siór tenente, i vé vòl al telefono, ― ‘l dis. Són restà da mé pòsta e vardavi i fili spinàdi per él mèz sepolìdi ‘n la neo, le èrbe sécie su la sponda del fiume fic e dur, e su l’àutra sponda me paréva de véder ente 'l stròu le postazión dei russi. Ài sentù una de le nòsse vedéte tossìr e ‘n pas lònc’ e silenziós come chél del lupo: l’èra ‘l tenente che nideva de vòuta. ― Che g’èra po’? ― ài dit. ― È mòrt el Sarpi, ― ‘l m’à respondù. Ài vardà de nòu ca tènebra e ài scoutà de nòu el silenzio. Él tenente ‘l s’è sgobà zó ‘nla trinzèa, él s’à ‘mpizzà dói zigheréti e un el mé la passà a mì. Sentivi come se giavéssite en szòp empontà 'nte 'l stómec’ e la gola ‘nserada come se giavéssite vergót da gomitar e nó podéssite. Tenente Sarpi. Entórna a mì nó g’èra ‘ngót, nancia le ròbe, nancia Cassiopea, e mén che mén el frét. Sól chél mal al stómec. ― L’è stà na patulia, ― ‘l dis él tenente: ― l’è nùda dént ente ‘l só caposaldo dal de dré e la s’è ficiada ‘nla trinzèa. Ente ‘l nir fòra de corsa dal só bus a la vòuta del caminaménto ‘l s’à zapà na rafica sul pèit. I à portà via ancia ‘n conduzènte de la nòssa compagnìa che l’èra dré a far la róta ‘nte i caminaménti. Adès nén a dormìr. Bòn an, Rigoni ―. Né sén strenzùdi la man.
Come tute le domàn, cando l’albezava, són nà a butàrme zó; come sèmper mé son trat su la paia che na bòta l’era ‘l cuèrt de n’isba, con le s-ciarpe, le giberne, ‘l passamontagna; mé són tirà sóra ‘l pastràn col pél e vardavi i pali del fortìn e mé són endromenzà. Come ‘l sòlit, vèrs le dés, él Giuanin el m’à desdromenzà per spartìr el past. Chél dì l’èra speciale: patate lesse, carne, formai, vin, e, come sèmper, a far la strada tra le cosìne e ‘l caposaldo ‘l s’èra ‘nglazzà. A vardàr él rancio speciale mé són ricordà che l’èra ‘l prim de l’an e che cà nòt èra mòrt el tenente Sarpi. Són na fòr da la tana. Él sól el m’à fat véder tut blanc, po’ ‘ntant che névi plan plan per i caminaménti mé són portà ‘n la postazión pù lontana sóta i fili spinadi. Da ìo ài vardà le péste del batalión russo che éva traversà ‘l fiume a zènto metri da noiàutri. G’èra tut silenzio. Él sól él batéva su la neo, él tenente Sarpi l’èra mòrt ca nòt con na rafica 'nte 'l pèit. Adès è dré a madurar i narànzi 'nte 'l só zardìn, ma l’è mòrt ente ‘l caminaménto scur. La só vèzza la zaperà na lìtera con i auguri. Stadomàn i só alpini i lo porterà zó co la barzèla vèrs i ‘mbos-ciadi e i ló sepolirà 'nte 'l zimitèri, él che l’è sizilian, ensèma a bressiani e ai bergamaschi. Èreo contènt, siór tenente, dei mitralieri; ancia se i blestemava cando che gé ordenàveo de netar le armi e a voi nó vé plaseva sentìr blestemar. La sera nidéveo ‘nla nòssa tana: prima de tut diséven su ‘l rosari, po’ ciantàven, po’ blestemàven. Alór tenente Sarpi grignàveo, po’ diséveo su parolazze ‘n siziliàn. Adès a zènto metri da cì sé vét su la neo le péste de ca patulia. Él parlava de spés del mé paés, él mé vardava drìt con chéi òcli pìzzoi e negri. Él Giuanin él domandava al tenente Sarpi: ― Quando rivarem a baita sciur tenente? ― 'nte 'l carantaòt, Giuanin, 'nte 'l carantaòt ―. Él Giuanin él féva l’oclét e ‘l sé tirava la testa ‘ntra le spale e ‘l se ‘n néva tontonànt. Él tenente ‘l grignava, i ló clamava e ‘l gé déva na Popolare. Stanòt él patulión russo l’è passà da ìo e l’èra zà mòrt, con la neo che gé néva ‘n bócia e ‘l sanch che gé nideva fòr sèmper pù plan enfìn che ‘l s’è ‘nglazzà su la neo.
Ente 'l só cuz dausìn al fornèl él Giuanin el magnerà ‘l só rancio e ‘l penserà: «Ghe rivarem a baita?».
Ciaminavi da mé pòsta per i caminaménti. Mé són fermà vizìn a na vedéta e nó g’ài dit engót; ài vardà fòr da na ‘nferiada la neo sul fiume; nó sé vedéva pù le péste de la patulia, ma mì le gévi e lé giài ancór dénter, come ombre pìzzole su la neo de luze ‘nglazzada.
Són nà da l'andrìta fòr enzìma vèrs la squadra del Baffo. L’èra ‘l posto pù calmo e segùr del caposaldo endó che ‘l paés tra òrti e zesóni el ruàva. Da ca banda, i èra dré a parezàr na postazión per la pesante e mì e ‘l tenente Moscioni éven passà arcànte ore a laoràr de nòt a ‘mmuclar sacéti de tèra. Ente na ciasòta scasi ‘ntrégia, na sera, én giatà n’àncora, n’argiàgn strambo per noi alpini, e ca isba pizolòta che l’èra sól én somàs, per noiàutri è deventà l’isba del pes-ciador. Ciaminavi e pensavi a chél pes-ciador de ca isba: endó saràl po’ adès? Mè l’emmazinavi vècel, grant, co la barba blancia come ‘l zio Jeroska dei Cosacchi de Tolstoj. Cant tèmp èra passà po’ da cando che évi lezù chél lìber? Èri ‘n putèl al mé paés. E ‘l tenente Sarpi l’è mòrt, stanòt. ― Che gias po’ sergentmagiù? ― Che bèl sól ancòi, vera? ― Bòn an, sergentmagiù. ― Bòn an, Marangoni. ― Da che banda èla po’ l’Italia, sergentmagiù? ― Lazó, védes? Lazó lazó lazó. Él mondo l’è tondo, Marangoni, e noi sén entrà le stéle. Tuti.
Él Marangoni ‘l mé vardava, ‘l ciapìva tut e ‘l taséva. E adès che ancia ‘l Marangoni l’è mòrt, n’alpin come tanti. L’èra ‘n putèl, anzi ‘n pòpo. Él grignava sèmper, e can che ‘l zapava pòsta ‘l mé mossava la lìtera e i la sventolava per aria: ― L’è la morósa, ― ‘l diseva. E adès è mòrt ancia él. Na domàn, che l’èva smontà a l’alba l’èra sautà su l’ór de la trinzèa a tòr la neo per far él cafè e g’è stà sól en cólp de szòp. L’è crodà zó ‘n la trinzèa con én bus en la testa. L’è mòrt sùbit dopo ‘nla só tana coi só compagni e nó mé la són sentuda de nar a véderlo. Tante bòte s’èra nadi foróutra al’alba, ancia mì arcànte bòte, e ‘nzun che sbarava. Ancia i russi i nideva fòr e noi nó sbaràven mai. Perché po’ ca domàn g’è sta chél cólp? E perché po’ l’è mòrt enzì ‘l Marangoni? Pensavi che forsi fòr per la nòt, i russi i avrà bù ‘l cambi e chésti i sarà novi. ― Gé vòl star atènti e nar fòra con l’elmét, ― ài dìt per le tane. Averòssi bu vòia de postàrme col szòp e spetar i russi come che se speta ‘n léver. Ma nó ài fat engót.

La tana de la squadra del Baffo l’èra la pù desordenada e spuzzolènta de tut el caposaldo. Apéna nà ént nó ài distinguèst engót. G’èra na nèbia greva, pléna de mili odori, ài sentù ‘n zacolò de parole e i urli de dói alpini che litegiava per aver la marmita da far bóier i piòcli. ― Bòn dì a tuti e bòn an! ― ài zigià su l’us. E con mì è nù ent en ziro d’aria frét e blanc. Calchedun m’à respondù, calchedun m’à dat la man, calchedun àuter à brontolà ‘ntra i denti. Én pòc a la bòta ài scomenzià a tòr fòra le ombre che se movénva. Ài metù d’acordi chéi dói che begiàva per la marmita. Ài parlà col só dialèt e g’ài contà de la patulia e che èra mòrt el tenente Sarpi. Sévi che ‘l Baffo ‘l mé scoutava ancia se ‘l féva finta de dormìr. Nó ‘l mé vedeva volintéra ‘nla só tana. Él parlava mal de mì ai só òumi; calchedun gé credeva, calchedun no. Mé desplaseva tant che suzzedés chésto 'nte 'l nòs caposaldo endó che tuti néven d’acordi e né aiutaven. Nó ‘l mé soportava perché ‘l clamavi de nòt per dar el cambi a le vedéte e perché gé ordenavi de tègner néte le armi e bèla néta la tana. Él sé lamentava cando nó arivava la pòsta, cando l’èra frét, cando g’èra fum, cando che g’èra 'l córi-córi, sèmper. Se po’ ge arivava la pòsta nó l’èra content, e se ‘l fornèl nó ‘l féva fum nó l’èra content, se ‘l rancio l’èra assà nó l’èra content, se i piòcli i ló lagiava ‘n paze nó l’èra content, se l’èra ciàut nó l’èra content, e i òumi de la só squadra i féva metà laóro de chéi del Pintossi. Per far na postazión i ge metéva zornade e zornade, e ge voleva starge dré a pararli de sèito e laorar de pù per darge l’esèmpi. Per far el colegamento col Morbegno i géva paura de traversar él terén desèrt. I òumi del Pintossi, ‘nvéze, i éva fat perfìn él tubo del fornèl con le s-ciatoléte vòide ‘ncastrade una ‘n l’àutra. Él Baffo l’èra ‘nzì perché l’èra stomegià de la naia. Él géva de pù de trent’ani e forsi òt de ferma: l’èra sta ‘n l’Africa, po’ g’è tocià nar en Spagna, po’ en Albania e a la fìn cacì. L’èra nù 'nte la nòssa compagnìa coi complementi dopo ‘l prim de setèmber. E l’èra stuf e àger de naia, nó ‘l gé n’ampodéva pù.
Mì parlavi ente ‘l só dialèt fòrt che mé sentìs ancia ‘l Baffo. Domandavi dei fiòi a cì che li géva, che strada che ge voleva tòr per arivar al só paés, ge ‘mprometévi che da borghés saròssi nà a trovarli. Parlavi de le ciuche che averòssen fat, de le ciantade e del vin nòu. Ge disevi a un: ― Varda che tè vèn fòr na prozessión de piòcli dal còl ―. Alór i grignava e n’àuter él mé diseva: ― Sergentmagiù tè ‘n vèn fòr na patulia da la mangia, i g’à la fàuz e ‘l martèl su la s-cena, vàrdei chéi sovietici! ― Alór grignavi mì e grignava tuti. Él Baffo ‘l féva a finta de dormìr. Prima de nàrmen gé són nà vizìn e l’ài clamà e g’ài dat la man. ― Bòn an: vederàstus che ariverén a baita e farén la bala. ― Nó la finìs pù, nó la finìs pù, ― ‘l m’à rispondù. Enzì passàven le zornade: ‘nla tana a scrìver o a pensar vardando i pali 'mpontadi su sóta o a petàr piòcli su la plòta broènta del fornèl: i deventava tuti blanci e po’ i scopiava. De nòt èren foróutra a scoutar el silenzio e a vardar le stéle, a parezzar postazión, a ‘mplantar fil spinà, a passar da na vedèta a l’àutra. Tante nòt l’én passade a taiàr zése e ciane dinanzi a le postazión del Pintossi. L’èra na strambarìa taiàr zesóni e plante con manaròti e baionéte, de là dal fil spinà, ente che nòt fréde su la neo! Sé ciapìva che i russi i stéva ziti a scoutàr chél che féven. Dinanzi a noi metéven enséma ente ‘n gran mùcel tute le plante taiàde. Nidéva fòr ‘n bèl gróp che saròs sta difìzil da traversar de pù che i fili spinadi. E pù remorós. Cando che ‘l flociava, ge voleva star bèn atènti e prudènti per él perìcol dei cólpi de man. Na nòt che da mé pòsta ziravi con la telàra blancia sóra ‘l pastran, come ‘n spìrit, mé són acòrt che na patulia russa la tentava de ziràrge de dré al caposaldo. Nó i vedevi i russi ma sentivi che i g’èra ìo a dói passi da mì. Stévi ìo zito e fic. E lóri i stéva ziti e fìci. Sentivi che i vardava ‘nté chél stròu come che févi mì, con le armi pronte. G’èvi paura e scasi tremolavi. E se i m’aves zapà e portà via? Zerciavi de star calmo ma le ciane de la gola lé mé bateva pròpi fòrt. Gévi pròpi ‘l pipacùl. A la fìn mé són dezìso: ài urlà, ài petà le bombe che gévi ‘n man, e són sautà ente ‘l caminamento. Per fortuna una de ché bombe l’è scopiada. Ài sentù i russi che i coréva e col slusór ài vist che i sé scondéva ‘nte i bos-ciati pù vizini. Da ìo i à scomenzià a sbaràr con n’arma automatica. Entant èra arivà arcanti òumi del Pintossi. Da l’ór de la trinzèa én scomenzià a sbarar ancia noi. Un l’è nà de corsa a tòr él mitraliator. Se sbarava e po’ né spostàven de calche metro. I russi de la patulia i rispondeva ma plan plan i sé slontanava. I s’è po’ fermadi lontan assà e i à sbarà de sèito con na pesante. Ma a la fìn l’èra frét, lori i è tornadi ént enle só tane e ancia noiàutri sén tornadi ‘nle nòsse. Se i avés podèst zapàr un de noiàutri forsi i saròs nadi ‘n licenza al só paés. A la domàn dre, col sól, són nà fòr a osservar él pestolò che i éva fat. A dir la verità le èra pù lontane dé chél che mé pareva la nòt, e ‘ntant che fumavi ‘n zigherét vardavi le só postazión de là dal fiume. Ogni tant vedévi un de lori che ‘l levava su a tòr la neo da l’ór de la trinzèa. I farà ‘l tè, ài pensà. M’è nù la vòia de bévernen na chìchera ancia mì. E i vardavi enzì come che sé varda da ‘n sintér en contadìn che trà fòr grassa 'nte 'l ciàmp.
Arcant tèmp dopo ài savèst che per chél fato de ca nòt i m’èva proponèst per na medaia. G’ài ancór da ciapìr perché g’èvi da aver chél mèrit.

Ai primi de zenàr è ciapità 'nte 'l nòs caposaldo, ensèma a la fadìgia del rancio, tréi soldadi de la bufa. I èra teroni de la división Vicenza che i comandi superiori, cissà perché, i éva desfà e i éva sparpaià i òumi ‘ntra le compagnìe dei alpini. Él tenente i l’à destinadi a la squadra del Baffo.
La sera son nà a trovarli. Dói nó i voléva nar fòr de vedéta: i mé diséva ente 'l só dialèt, che nó i sé fidava, e un él planzéva. L’ài fati compagnar al posto de vedéta da dói alpini e per convìnzerli che nó g’èra perìcol ciaminavi ‘n pè fòr da la trinzèa e son nà zó enfìn ai rotàmi segur che i russi nó i averòs sbarà e ‘ntant sigolàvi. Pensavi de avérli convinti, ma nó i à volèst restar ìo da só pòsta sichè ài cognèst méterge ìo ‘n alpin. Él tèrz, envéze, l’èra ‘n gamba. Da borghés él féva ‘l saltimbànc’ ente 'n seràlio, él séva tanti zogéti e dént en la tana ‘l tegnìva tuti alegri con chél che ‘l séva far e con de che storièle che lé féva grignar ancia ‘l Baffo. I alpini i ge voleva ‘n bèn de l’anima. A bàter sui denti con dói legnòti ‘l sonava perfin le tarantèle. L’à ‘mparà sùbit a sonàr coi denti la marcia dei alpini.
Cando che g’ài contà sta ròba al Moreschi ‘l m’à respondù: ― Poshibel ‘na cavra de het quintai! ― Perché ‘l Moreschi nó ‘l ge credéva mai a ‘ngót e cando che un él diseva che la só morósa l’èra la pù bèla de tute, o che ‘l géva ente ‘l prosach én pachét de zigheréti da zincanta, o che ‘l géva metù via na damigiana de vin per cando che ‘l saròs nù de vòuta, el diséva tut de cólp: ― Possìbol, na ciàura da sèt chintài? ― Ogni tant él contava la storia de chél tale che a la stazión de Bressia l’éva fermà l’Orient-Express. L’èra ‘n mèz al binari e ‘l zugiava a la móra con àutri só sòzi e cando che l’à sentù spénzer dé dré, ‘l s’è zirà e tut enzispà l’à urlà: ― Cì èl po’ che spénz? ― E l’èra l’Orient-Express che arivava da Milan. ― Ma, ― ‘l gé taciava ‘l Moreschi, ― l’èra ‘n caporalmagior de la pesante con le spale large ‘nzì. ― Po’ ‘l vardava le rèclute è ‘l ripetéva: ― Poshibel ‘na cavra de het quintai! ― Alór él daverzéva ‘n pocetìn i làuri e ‘ntra i bafi e la barba spessa e negra ‘l mossava na fila de dènti blanci; i só òcli sóta le zìlie negre i mossava ‘n risolìn malmadùr da bonèra. Él Meschini, ‘l vardava ancia él le rèclute e ‘l se fermava a mesdàr la polenta, e ‘l concludéva: ― Nó l’èra caporalmagior dei mitraliéri, ma dei mortai ―. E le rèclute lé grignava.
Vèrs él dés de zenàr ensèma al rancio, à scomenzià a nir brute nòve. Él Tourn e ‘l Bodei, che i èra nadi ‘nle cosìne, i n’à dit de avér sentù dai conduzènti che èren zircondàdi da arcànti dì. Tuti i dì arivava calche novità via radio-scarpa; i alpini i scomenziava a deventàr nervósi. I mé domandava cala che l’èra la direzión per arivar en Nitalia e canti chilòmetri che g’èra. Él Giuanin el mé domandava sèmper pù de spés: ― Sergentmagiù ghe rivarem a baita? ― Ancia mì sentìvi che g’èra vergót che nó néva. I russi al de là del fiume i éva bù ‘l càmbi e de nòt i laorava a taiàr zó zesóni e plante per davèrzerse la vista per le só armi. Cando che èri da mé pòsta, vardàvi la zó, a mezdì, endó che ‘l fiume ‘l zirava e vedevi slusóri come i lampi l’istà. Ma i èra pròpi lizéri e ‘mparéva che i nidés da ‘l de là de le stéle. Calche bòta, cando che tut èra calmo e g’èra sól le ròbe, sentìvi ‘l remór lontàn come se ‘l fus ròde che le rodolava su ente ‘n salezà scuertà de aca. L’èra ‘n remór che se ‘l sentiva per tuta la nòt. Ma a le vedéte nó gé disevi ‘ngót, forse i l’èva zà sentù ancia lore. I russi i èra diventadi pù morbinósi, mì ziravi col mé szòp senza la sicùra sóta ‘l braz e con na bomba de che pù bòne sèmper a la man. La posta la arivava sèmper e ‘l past ancia. Na sera èri ‘nla tana del tenente a fumar en zigherét da nòssa pòsta, ― Rigoni, ― ‘l m’à dit, ― ài bu l’órden ‘n caso de ritirata ―. Nó gìài respondù ‘ngót. Ciapìvi che ormai l’èra ruàda, pròpi ruàda, ma nó volèvi améter. Come al sòlit sentìvi mal al stómec’. Ciapìvi chél che èren noiàutri e chél che voléva i russi. Nidèndo de vòuta ‘nla mé tana ài dit fòrt: ― Qualunque ròba che suzzedés, ricordàve, e metével bèn en la zùcia, che cognén restar sèmper ensèma.

Él tenente ‘l voléva che sé provàs tute le armi automatiche e la mé tana l’èra deventà n’oficina. Él Moreschi, che da borghés él féva ‘l szopetér ente na frabicia ‘n Valtrompia, el netava, l’onzéva, el desfàva e perfìn él stemprava e ‘l ritemprava i molóni per adatàrli a chél frét, él limava e ‘l batéva. Cando n’arma la éra pronta se la portava ente ‘n caminaménto da le bande de la squadra del Baffo. Mì sbaràvi e ‘l Moreschi e ‘l tenente i scoutàva e i oservava come che la laorava. Él Moreschi nó l’èra sèmper contènt, él scorlava la testa e ‘l struciava i làuri. Alór él portava l’arma ‘nla tana e ‘l scomenziava de nòu da ‘n prinzìpi. Cando che lé èra pronte ‘l mé racomandava de dir ai caposquadra de tegnìrle bèn plegiade ént ente na cuèrta per él frét e pò ente ‘n télo tenda per salvarle dal lin fin fin che g’èra ‘nle tane e che sé ficiava dapertut. Enzì dopo tant laóro e racomandazión, i càter mitraliatori, la pesante e i càter mortài da 45 i èra ‘n perfèta résa.
Una de ché ultime sere, na patulia russa dé pòci òumi l’èra passada sóta i nòssi fili spinadi e, passando sènza farse véder sóta la ràmpa, l’èra arivada al posto de vedéta endó che per fortuna g’èra ‘l Lombardi. Chesto cì l’à petà le bombe a man e la tèrza l’è scopiada, pò l’à tirà calche szopetada e i russi vedèndose scopridi, i è tornadi de vòuta. Apena sentù la bomba e le szopetade són córs da él. Come che sé ‘l mé parlàs de vacie ‘l m’à dit: ― È sta cì na patulia russa: un él tirava na spèze dé barèla e ‘l lagiava dé dré ‘n fil. I sarà stadi cì a dói metri ―. Mì tasévi e nó volévi créderge e dopo ‘n pezzòt són passà da le àutre vedéte. La domàn dré, cando che è levà ‘l sól, ài vist le péste ‘nfìn endó che m’èva dit él Lombardi e mé son vergognà dé nó avèrge credèst. L’èra ‘nzì calmo e come nó fus suzzedèst engót!
Calche vergóta g’èra che nó néva: sé vivéva tuti come ‘nten cialciaròt e ‘l tenente ‘l poussava pòc: l’èra sèmper én ziro da na postazión a l’àutra, de dì e de nòt. Cando na sera né paréva de sentìr remóri sóta la nòssa rampa l’è restà petà zó su la neo con dói bombe pronte, enfìn che scasi ‘l s’è ‘nglazzà dal tut. E nó g’èra ‘ngót: forsi ‘n léver o ‘n giat.

N’alpin de la mé vèzza squadra, A…, nó ‘l gé n’ampodéva pù; l’èra nù da l’ospedal da pòci dì, e ‘l géva la gratósa e ‘l voléva far a tuti i cósti ‘l cosinér. Na domàn, èri nà ént en la tana e m’éri apéna sdravacà su la paia, l’à fat ziràr plan planin la segurézza del mé szòp, che évi tacià su a ‘n clòut su ‘ntén pal de sostégn e, ‘ntant che ‘l parlava coi só compagni, la fat partìr én cólp: l’éva tegnù ‘l pé ‘n direzión de la ciana. Però l’éva calcolà mal e ‘l s’è sbusà sól l’ór de la sòla. Nó ài dit engót, l’ài vardà sól e g’ài fat ciapìr che évi ciapì chél che ‘l voléva far. Él dì dré, ‘ntant che l’èra da só pòsta e l’èra dré a nar a la postazión a far el só turno de vedéta, enzì l’à contà, g’è partì ‘n cólp dal só szòp che ‘l g’à passà da part a part én pé. Èl tenente i l’à fat portar a l’ospedal, ‘nzun s’à ‘nmazinà la verità. Dói dì dopo entant che g’èra na batalia coi russi, ài parlà de chésto al tenente. ― Vedé ― g’ài dit, ― nó ‘l podeva pù restar con noi; él géva massa paura ―. Adès sto alpin él vivrà pazìfico al só paés e ‘l tirerà la pensión.

Él caporàl Pintossi l’èra forsi ‘l mèio de tuti noiàutri: che brào ciazzadór! E che passión! L’emparéva pìzzol perché ‘l géva le spale large e ‘l géva ‘n pòc de panza. Él géva sèmper la fazza contenta e ‘l géva dói òcli pìzzoi e morbinosi. Ente 'l vestìr l’èra sdramelà, e ‘l tegnìva ‘l szòp con segurezza e la confidènza del ciazzadór. Calmón e paziènt, nó l’ài mai vist enrabià e nó l’ài mai sentù blestemar. Cando che gèra bisògn el g’èra sèmper, pazìfico col só szòp a tracòla. E che brào tiradór! Nó ‘l déva mai órdeni ai só òumi ma ‘l se deva da far, e i alpini de la só squadra i tógeva zó l’esèmpi da él. Mé trovavi dé spés a parlar con él de ciazza. ― Ai cotórni, ― ‘l diséva, ― l’è ‘l pù bel tiro e la ciazza pù bèla. Cando che tornerén en Nitalia narén ensèma. A ciasa g’ài en ciagn da ciazza che l’è ‘n campión ―. Él féva s-ciocar i dédi: ― él sé clama Dik. Che bèla bestia ―. Eco che alór èl deventava trist, cando che ‘l parlava del só ciagn.
L’àuter caporàl de la squadra l’èra ‘l Gennaro. Cissà da ‘ndo che l’èra. Terón de segùr. Maestro o contàbile o vergót del zènere, l’à fat na scòla per ufiziai. Ma nó i l’éva fat àbile e alór l’èra caporàl. Él parlava pòc, l’èra rispetós coi alpini, che calche bòta i lo coionava, ma però de èl i g’èva riguardo e afezión. Nó ‘l géva de segùr gran coràzo ma ‘l só caràtere, senza farse véder, i gé lo passava a chéi che vivéva con él. Éntél só grupo nó g’èra mai bègie per la spartisión del past o per él turno de vedéta o per chél de laóro. Él só mitraliatór el néva sèmper benón. Cando che g’èra alarmi o patulie russe che le rotéva le bale, l’èra tra i primi che nidéva fòr da la tana per córer al posto che èra ‘n perìcol. Epùr, son segùr, sóta sóta ‘l tremava come na fòia de bedól.
È dopo è nù na domàn che i russi, prima de l’alba, i à scomenzià a sbarar coi mortài e l’artilierìa sul caposaldo del Sarpi, po’ i à sbarà al Cenci, i à slongià ‘l tiro vèrs le cosìne e po’ su al comando de compagnìa dé dré al nòs caposaldo. Pensavi che nó i podés sbaràrne a noi perché èren massa vizìni a lori. I alpini, ‘nla tana, i se vardava muti, sentadi zó ‘ntórn ai fornèi, l’elmét cialcià su le récle, él szòp ‘ntra i zinòcli, le s-ciarsèle e la cacciatora pléne de bombe a man sóta la telara blancia. Tentavi de scherzar ma l’alegrìa la se smorzàva bèn prést tra le barbe lònge e spórce. Enzun pensava: «se mòri»; ma tuti i sentiva sghizzar l’angóssa e tuti pensàven: «canti chilometri ge sarà po’ per arivar a ciasa?»
Le nòsse artilierìe le à scomenzià a respònder ai cólpi dei russi e nó né sentìven pù da nòssa pòsta. I balini i passava sóra le nòsse teste e ‘mpareva che a auzzàr na man sé i podés tociàr. I néva a scopiar sul fiume dinanzi a noi, su le postazión dei russi e ‘nte ‘l bósc’ de róuri. Entéi nòssi busi smolinava zó chél sablonzìn ‘ntra i pali e da l’ór de le trinzee slavinava zó la neo. En par de cólpi i è arivadi curti sui nòssi fili spinadi e dausìn a le nòsse tane. Ài lagià fòr sól dói vedéte ente le postazión scuertade e ‘l tenente la mandà a avisar dé slongiar el tiro. Apéna nù dì l’artilierìa l’à desmetù de sbarar e i primi scaglióni de russi i à scomenzià a passar el fiume. Mé spetavi na batalia dinanzi a noi, envéze i à sforzà da l’anzancia, pù ‘n zó del caposaldo del Cenci. Forsi, sé i nidéva ént da ìo, i avròs volèst nir ént ‘nte la valéta che ne separava, e nar po’ vèrs le cosìne e i comandi.
La zó, ‘ndo che i traversava, el fiume l’èra pù larc’; en mèz g’èra n’isoléta scuertada de plante e la sponda de cà da la nòssa banda l’èra na palù, tuta a gòbe, e scuertada da erbazze àute e sécie e da zése. Nó se vedeva segn che fus terén laorà da cristiani. I russi i è nudi fòr de cólp dal bósc’ de róuri e trovàndose de colp en mèz a ca blanciarìa ge sarà nù le orbère. Nó i à zigià, i à sbarà pòce ràfiche corèndo sgobadi zó vèrs ca isoléta en mèz al fiume. Calchedun tirava na slita. L’èra na matina làmpida a la luze del sól e vardavi i russi che coréva sgobadi zó sul fiume ‘nglazzà. I mitraliatori del Cenci e le pesanti, ‘n postazión da chè bande, le à scomenzià a sbarar. Calchedun en mèz al fiume ‘l crodava ‘n tèra su la neo. I è arivadi a l’isoléta, i s’è fermadi ‘n pòc a tirar el flà e po’ i à scomenzià de nòu a córer vèrs la nòssa sponda. I ferìdi i tornava de vòuta plan planin vèrs el bósc’ da ‘ndo che i èra nudi. I àutri i è arivadi su la nòssa riva e i s’è petadi ‘ntra i bos-ciati e dré i cóvei. Enzì i s’è tòti fòr dal tiro dei mitraliatori del Cenci che géva sbarà ‘nfìn ìo ma no da le nòsse armi. Èri ìo col tenente a vardar i grupeti fermi ‘ntra i zéspeni. Él tenente la mandà a tòr la pesante che l’èra da le bande del Baffo. Èn postà l’arma sóta i fili spinadi. ― él sarà otozènto metri, ― él dis el tenente. Ài puntà e ài sbarà ‘n pòc de cólpi. Ma ‘l tiro nó ‘l’èra ùtile perché l’arma l’èra pozàda su la neo; ogni tant la se ‘nciantava e ‘n chél budèl strént nó se èra dèstri a laoràrge ‘ntórna. Epur i colpi i arivava la zó perché vedéven i russi che se scondéva ‘ntra i zéspeni. Él tenente l’èra serio, scasi trist.
Passava ‘l tèmp e i russi nó i sé scassava, ogni tant calchedun ‘l nidéva fòr e ‘l coréva per pòci metri e po’ ‘l tornava a scònderse. De cólp à scomenzià a plòver zó bombe de mortàl. Le scopiava zuste che ‘mparéva che le fus messe ìo con le man. L’èra i mortai da 81 del Baroni, e ‘l Baroni nó ‘l petava via né bombe né vin. E ‘nzì è ruà ‘l prim ataco russo. Nó l’è sta pròpi ‘n vero asalto: forse i russi i credeva che fùssen tant pù zó de morale e i pensava che, savèndone zircondadi, averòssen arbandonà i caposaldi al prìm ataco. Chél senso de azitazión e de ànsia nó ‘l né déva paze. L’èra come avér én gran peso su le spale. Gé ‘l lezévi ancia ‘ntéi òcli dei alpini e vedévi la paura e i dubi che i géva dé èsser arbandonadi ‘nla steppa: nó sentìven pù i comandi, i colegamenti, i magazini, le retrovie, ma sól la gran lontananza da nòssa ciasa, e sól na ròba l’èra vera ‘nchél desèrt de neo, l’èra i russi ìo dinanzi a noi, pronti a darne còntra.
«Sergentmagiù ghe rivarem a baita?» Che parole lé sentivi ént, le féva part de le mé obligiazión e zerciavi dé tiràrme su a parlar de putéle e dé ciuche. Entrà de noi g’èra ‘ncór de chéi che scriveva a ciasa: «Stón bèn, nó sté a preocupàrve per mì, són él vòs… » ma i mé fissava con i òcli tristi e vardando a sera i mé domandava: ― Da che banda génte da nar po’ ‘n caso de…? Che ge vòl tòrse dré po’? ― Epur enzuni géva dit engóta de come l’èra la situazión, e ‘nzun se ‘mmazinava, són segur, de chél che né spetava. Ma sentìven chél che sènt na bestia cando che ‘l snasa ‘l perìcol.
A la sera ‘l tenente ‘l m’à clamà. ― Én bu l’órden de ritirarne ―. Énzì ‘l m’à dit ritirarne. ― sén zircondadi: i cararmati russi i è arivadi al comando del corpo d’armata ―. Él tenente ‘l m’à passà la borsa del tabac’, ma nó són sta bòn de farme su ‘l zigherét e ‘l me l’à fat su él.
Vèrs sera è arivà ‘l rancio e ‘l pan; come sèmper l’èra tut englazzà. I russi i à scomenzià de nòu a sbarar con l’artilierìa e i mortai. Scomenziava a ‘nbrunìr e 'nte ‘n pezzòt saròs leva la luna. Ente le nòsse ciase, ‘n chél momento, i èra ‘ntorna a la taula.
Adès restavi pòc en la tana; eri sèmper ‘nle trinzèe su l’órbet del fiume con le bombe e ‘l mé fusìl. Pensavi a tante ròbe, vivevi tante ròbe e ‘l recòrt de che ore él mé è pròpi ciar. G’èra la guèra, propri la guèra pù vera ‘ndo che èri mì, ma mì nó vivevi la guèra, vivevi ròbe che mé ‘nsoniavi, che mé ricordavi e che èra pù vere de la guèra. Él fiume l’èra ‘nglazzà, le stéle le èra fréde, la neo l’èra védro che sé rotéva sóta le s-ciarpe, la mòrt fréda e vérda la spetava sul fiume, ma mì gévi dénter de mì ‘n cialór che desfava tute ste ròbe.
Col tenente ài notà dinanzi a noi remóri e movimenti fòr dal normale. Én fat portar fòra ‘l mitraliatór e postàr la pesante ‘ntra le murògne de na ciasa ‘n pòc pù ‘ndré per aver pù visuale de tiro. I alpini, ziti, i stéva ‘nla trinzèa. Adès i averòs atacà pròpi noi. Averòssele funzionà le armi con chél frét? Dè là sé sentiva ‘l remór de motori. Po’ g’è sta ‘n silenzio che pròpi nó mé plaséva, chél silenzio che g’è prima de vergóta de brut. G’èra sól le ròbe e l’ansia del momént.
S’è sentù la ós de un che uzzava e i è nudi fòr a l’assalto. I nideva su per la rampa del fiume, ì sé sentava zó su la neo e po’ ì slitava zó su la riva. Le nòsse armi lé à scomenzià a sbarar. Ài tirà ‘n sospìr de solievo: lé néva benòn. I mortài da 45 del Moreschi i sbarava dinanzi ai nòssi fili spinadi e le bombéte le scopiava che lé féva ‘n remór strano e rèdìcol. Cando che ài sentù passar sóra le nòsse teste le bombe dei mortài da 81 del sergente Baroni ài tirà n’àuter sospirón. Sentìvi che ‘l Baroni ‘l vardava zó vèrs de noi e ‘l déva i dati per tirar con calma ai só òumi e mé pareva che ‘l disés: «Stai calmo, gé són cì a ncia mì». E ‘l Baroni nó ‘l petava via nancia le parole.
I russi i coréva, i sé petava per tèra, i levava su e po’ i tornava a córer vèrs de noiàutri. Tanti nó i levava su pù; i ferìdi i clamava e i urlava. I àutri i zigiava: Urrà! Urrà! e i nidéva avanti. Ma nó i èra bòni de arivar enfìn sóta i nòssi fili spinadi. Alór mé són sentì segùr; forse avròssi podèst vìver ancór ‘nla mé tana al ciàut e lézer lìtere azùre. Nó pensavi al cariarmati che èra zà arivà al comando de corpo d’armata, né canti chilometri g’èra per arivar a ciasa. Mé sentìvi calmo e sbaràvi col szòp da l’ór de la trinzèa e miravi calmo a chéi che se svizinava de pù. E alór ài scomènzià a ciantar én piemontés: «All’ombretta di un cespuglio ― bella pastora che dormiva». Él Chizzarri, l’atendènte del tenente che l’èra al mé flànc’, él m’à vardà maraveà e l’à desmetù de sbarar; po’ l’à scomenzià e ‘l ciantava ‘nsèma a mì. Al slusór de la luna mé paréva de véder le fazze dei alpini che plan planin sé splanava e che le scomenziava a grignar. Vedevi che i sbarava calmi, e l’alpin da la barba secia e clara ‘l cambiava, tra na siràca e l’àutra, la ciana broènta del mitraliatór e ‘l tornava a sbarar a furia. I russi i s’è convinti sùbit che da noiàutri l’èra ‘mpossìbol passar e i s’è spostadi pù ‘nlà a man zancia e i è stadi bòni de ficiarse ‘nla valéta tra noi e ‘l Cenci. I sé scondéva ‘ntra i bos-ciati e le ombre, l’èra difìzil véderli. Ìo géva da èsserge ‘n ciàmp minà ma nó è scopià nancia na mina. Él Baroni l’à spostà ‘l tiro. Calche alpin l’è tornà ‘nla tana a tòr patróne e bombe a man. Ma ormai éven ruà le munizión. Entant che g’èra la batalia, cando che i russi i èra arivadi sóta i nòssi fili spinadi, évi ‘ncrozà scasi na ciassa de bombe a man. Ma lé èra pòce chéle che scopiava; lé sprofondava ‘nla neo senza far remór. Alór ài pensà che forsi lé saròs scopiade a tòrge via tute dói le sicuréze prima de tiràrle e ài fat enzì ancia sé l’èra pericolós.
Po’ dopo è tornà ‘l silenzio. Tra noi e ‘l Cenci sé sentiva calche rafica de mitra.
Sul fiume ‘nglazzà g’èra arcanti ferìdi che sé strozegiava e i penava. Sentìven un che ‘l rantegiava e ‘l clamava: ― Mama! Mama!
Da la ós emparéva ‘n putèl. Él sé movéva ‘n pòc su la neo e ‘l planzéva. ― pròpi come un de noi ― l’à dit n’alpin: ― él clama só mama.
La luna la coréva tra le nùgole; nó g’èra pù le ròbe, nó g’èra pù i òumi, ma sól él rengiàr dei òumi. ― Mama! Mama! ― ‘l clamava chél putèl sul fiume e ‘l sé strozzegiava plan plan, sémper pù plan, su la neo.
Ma i russi i à scomenzià de nòu a nir fòr dal bósc’ de róuri. I sàuta su per la rampa e i torna zó de vòuta sul fiume. I è pù avìsti de prima; nó i zìgia, i empar spàvi. Ancia noiàutri scomenzian a sbarar. Sól che stó bòt nó i vèn per mazzàrne: i vòl sól tòr su i ferìdi che è restà sul fiume. Alór nó sbari pù. Urli: ― Nó ste sbarar pù! I tòl su i ferìdi; nó ste a sbarar pù!
I russi i è restadi a nó sentìr pù i balini che néva a zerciarli: i s’è fermadi sbalordìdi, i è levadi ‘n pè, i s’è vardadi ‘ntorna. Ài zigià: ― Nó ste a sbarar! ― I à raspà su ‘n prèssa i só compagni e i l’à ciargiadi su le slìte. I coréva sgobàdi zó, e ogni tant i sé ‘ndrizzava e i vardava vèrs de noiàutri. I l’à portadi via ‘nfìn a la rampa e i l’à strozegiàdi su ‘nle só trinzèe. Sul fiume ‘nglazzà la neo l’èra tuta pestolada. I portava via ancia i morti, mén ché chéi che èra sóta i nòssi fili spinadi.
Adès a la fìn l’èra ruàda. Ruàda? Él Chizzarri l’è nù de corsa vèrs de mì. ― Vèi, vèi de córsa dal me tenente, ― ‘l diséva. ― él sta mal, él tè vòl, vèi ―. Él coréva ‘nla trinzèa dinanzi a mì e ‘l sentìvi sanglotìr. ― Che g’è po’? Èl ferì? ― urlavi. ― No, córi, ― ‘l diséva ‘l Chizzarri. Sén nadi ént en la tana de la squadra del Pintossi e ‘l tenente Moscioni l’èra butà zó su ‘ntén paierìz. Al lusór de la lum a òio ‘l vedévi sbatù e stìnc’ come ‘n pal; él struciàva i denti. Él géva adòs la telara blancia sóra la divisa. Mé són enzinoclà de flànc’, g’ài tòt la man e l’ài strenzùda fòrt. L’à davèrt i òcli: ― Stón mal, Rigoni, ― la dìt. Él parlava plan, con én fil de ós. G’ài fat béver ‘n pòc de cògnac che g’èva ‘l Chizzarri. en la tana tréi alpini muti i vardava e i strenzèva ‘ntra le man la ciana del szòp. ― Nó són bòn de tiràrme ‘n pè, ― l’à dit. ― Tòte su ‘l comando del caposaldo, stai atènto che cando che la luna la va dré le nùgole i russi i passa ‘l fiume. Nó fàme portàr via, làgeme cì. G’àite ‘ncór la pistola? ― e ‘l zerciava la fondina. Èri sgobà zó sóra de él è nó èri bòn dé parlar.
― Stai atènt: sés ti, Rigoni? I russi i pàssa ‘l fiume. Én caso de ritirata làgeme cì. G’ài ancór la pistola. Té darà ordini ‘l capitano; nó sta nàrten prima ―. L’èra dur come ‘l légn e seitàvi a truciàrge la man senza parlàr. Ma dopo són sta bòn de dìrge vergóta. Són levà ‘n pè. ― Togé na portantina e portàlo via, ― ài dit ai alpini. Él tenente nó ‘l voléva e ‘l féva ségn de no con la testa. ― G’ài ancór la pistola, ― él diséva plan. I alpini nó i séva a cì obedìr. ― Adès comandi mì, cì: né per piazér ―. E po’ g’ài dìt al Chizzarri: ― dàge tut él cògnac che g’è, compàgnel e làgege le ròbe pù nezessàrie, è nidè sùbit ―. Pù ‘nzun à parlà. Le ombre su la parè de la tana le s’è slongiade. Él Chizzarri, ‘ntén ciantón, él fuziava entén prosàc e ‘l sanglotìva. La lum a òio la féva la tana pù pìzola; sui pali de sostégn g’èra ‘ncloudà su cartoline con morósi, fiori e paési ‘ntra i monti.
Dé dré a na vèzza busta che gévi ‘n s-ciarsèla ài scrìt chél che èra suzèst e ài mandà n’alpin dal capitano al comando de compagnìa: ― Dìge ancia che gén bisògn sùbit de munizión. ― Vai, Rigoni, ― ‘l m’à dìt con én fil de ós el tenente, ― i russi i pàssa ‘l fiume.
Són tornà fòr. Pozada a la trinzèa g’èra la portantina ‘ncór emmaclada de sànc de ‘l Marangoni.
Per el caposaldo è nà fòr la ós che ‘l tenente ‘l fus partì. Nidéva da mì i capisquadra per domandàrme: ― Che fénte po’ adès? ― Chél che éo fat ‘nfìn adès, ― gé rispondévi. ― Sté calmi, nirà n’àuter ufiziàl ―. Nó m’è nancia passà per la testa de dir: «Che nó sé slontània ‘nzun», tanto èri segùr che ‘nzun se saròs en nà senza n’órden. Él Minelli ‘l m’à dit che ‘l Lombardi l’èra mòrt en la trinzèa con én cólp ‘nla testa entant che ‘l sbarava ‘n pè col mitraliatór ente i brazzi. Ài ordinà de farlo portàr enfìn a le cosìne, ìo g’averòs pensà ‘l ciapelàn. Él Moreschi ‘l m’à fat presente che l’éva ruà le munizión per i mortài. Él Baffo l’èra calmo, da lazó nó i vedéva nancia nir i russi a la carica; nó i à sbarà nancia ‘n cólp. Ài fat portar ‘l só mitraliatór ente ‘l setór de la squadra del Pintossi che l’èra ‘l pòsto pù avèrtes e che per chésto ‘l géva da èsser pù armà. La pesante nó la funzionava tant bèn e ‘l Rosso, capo-arma, l s’èra zapà ‘n peadón dal tenente perché nó i l’à tegniva bèn. Ài ordenà de desfarla, netarla, sbarar calche rafica ogni tant e tègnerge sót n’elmét de brase. Ma ancia la pesante l’èra ormai senza munizión.
― Che g’ével po’ ‘l tenente? ― i me domandava i capisquadra ― L’à zapà ‘n cólp de frét ― rispondevi, ― da la sòn e da la fadìgia ―. Da tanti dì ‘l dormiva pòc e nó ‘l poussàva mai, l’èra ‘mpossìbol che ‘l podés resìster per tant tèmp. ― El vàgîa a dormìr, ― gé disévi. ― El pòussia; védel? l’è tut calmo adès ―. Ma nó ‘l voléva. Prima le armi, po’ le postazión, po’ i òumi, po’ la patulia russa. Nó ‘l voléva. L’à zedù come ‘n mul. ― L’èra come èsser de glaz, ― ‘l m’à dit po’ en Nitalia, ― nó sentìvi pù le giambe, i brazzi, él còrp, nó sentìvi pù ‘ngóta. Mé pareva de èsser sól testa e pòc ancia de chéla. L’èra pròpi paurós.

Él capitano ‘l m’à mandà dói rige. Él scriveva che saròs nù n’àuter ufiziàl a tòr el comando del caposaldo e che ‘l m’averòs mandà le munizión. En scomenzià de nòu a sbarar. I russi i voléva passar de cà dal fiume a tuti i costi. I n’à sbarà contra ancia coi mortài e mé són acòrt cando che ài sentù sóra la zùcia na gran tonàda e vergót che m’éva batù su l’elmét e sablón e neo e fum che me néva ente i òcli. Sùbit per sùbit nó mé són rendù cónt de chél che èra suzèst ma po’ ài sentù clamar aiùt vizìn a mì. Én alpin de la squadra del Pintossi ‘l géva ‘n braz rót e la part sóta l’èra a spindorlón come se la fus destaciada dal rèst. Con én spac’ che gévi ‘n s-ciarsèla ài ligia fìs sóra la ferìda per fermar el sanch che ‘l nideva fòr a pissarèle. ― Él mé braz! Él mé braz! ― el diseva e ‘l zigiava ‘l sé tegnìva con la man sana el braz che dindolava. ― Sés fortunà, ― gé disevi ‘ntant che ‘l ligiavi, ― l’è na ròba da ‘ngóta ente ‘n chìndes dì saràstus a ciasa. ― Sì? ― ‘l mé domandava, ― vónte a ciasa? ― Sì, podéven restar mòrti tuti dói. Adès vai zó a le cosìne, nó pòdi farte compagnar; vai zó da tó pòsta, g’è bisògn de zènt cacì. Fai prést; dame le tó patróne, ― e g’ài svoidà le zibèrne. Po’ ‘l s’è invià per el caminaménto e ‘l zemèva dal mal: ― Él mé braz! él mé braz! ― e ‘l zerciava de córer al scur.
Alór mé són rendù cónt che na bomba l’èra scopiada tra noi dói sóra le nòsse teste. Él fusìl de chél alpin l’èra rót per tèra. Gèvi le man rosse de sanch e ‘l corpét spórc’ de tèra e de sanch.
Da ìo a ‘n pezzòt g’èra silenzio. Ma nó èri tant calmo perché ‘n zèrto numer de russi i èra stadi bòni de ficiàrse tra noiàutri e ‘l Cenci. E i èra pericolosi; i podéva zircondàrne e nir ént ente ‘l caposaldo dal dé dré. Con én mitraliatór e calche òm mé són portà pù ‘ndré e da l’anzancia vèrs el Cenci. E m’è nù la riòma e l’azitazión cando che ài vist che, da ca banda, i fili spinandi i géva bèi busi. Ma ‘nvéze che nir da noi i russi i zerciava de ficiàrse ént fóndi e én sentù che i sbarava vèrs él fòs anticarro prima de ‘mbociar la valéta che portava a le retrovie. Sta bòta, pensavi, i và a desdromenzàr chéi embos-ciadi. Ma i embos-ciadi i è restadi calmi ancór n’àuter dì perché la squadra esploratori de la nòssa compagnìa, al comando del tenente Buogo, le nada ‘ncòntra ai russi.
I èra ‘n gamba i esploratori, tuti de stés paés, Collio Valtrompia e tra de lori, tuti parènti o per lo mén un ‘l féva l’amór con só sorèla de l’àuter. I géva na parlada tuta sóa e i zigiava sèmper. Én chél modo i è nadi zó ‘ncontra ai russi. E alór, ‘nla nòt fréda, dopo na ràfica de mitra russo én sentù ‘l Buogo che ‘l clamava: ― Cenci! Cenci! Tenente Cenci! ― E ‘l Cenci, dal só caposaldo, ‘l zigiava: ― Buogo! Dime, Buogo! come se clàmela po’ la tó morósa? ― e ‘l tornava a dir: ― Come se clàmela po’ la tó morósa?
Buogo l’à urlà en nom. Ensèma ai alpini che èra ìo con mì mé són més a grignar. Él nòm de na féumna, de na morósa, ‘l nom talian de na putèla zigià ‘nzì de nòt entant che sbarava i mitra russi e i s-zòpi taliani! ― Dime, Buogo, come sé clàmela po’ la tó morósa? Buogo! Buogo! come sé clàmela po’? ― E i alpini i grignava. Diàolo! Cissà che bèla putéla che l’èra, e moslina, e che ‘nghìngherli. Àuter nó ‘l podeva èsser la morósa de ‘n tenente, e ‘nzì ‘mparéva ancia dal nom. Mé ‘mmazinavi i dói tenenti farse confidanze ‘nla tana a vardàr le foto. Ma ‘n nòm zigià ‘nzì fòr per la nòt! Évi ciapì perché ‘l Cenci ‘l voléva savér el nòm de ca putèla. E tuti chéi che éva sentù i grignava. Ancia i russi de zèrto i géva d’avérlo ciapì. Diàolo! Émplantàn cì tut, g’è tante bèle putèle e vin bòn, no, Baroni? Lori i gìà le Katiusce e le Maruske e la vodka e ciampi de girasói; e noi g’èn le Marie e le Terese, vin e bós-ci de pézzi. Grignavi, ma i ciantóni de la bócia i mé féva mal e strenzévi ‘l mitraliatór.
Lazó ‘ntra i zéspeni i sbarava e sentivi le ós dei esploratori che zigiava che ‘l tenente Buogo l’èra sta ferì a na giamba e che i lo portava via.
I urlava ente ‘l só tarón: ― I è cì! Nidé! G’è ancia féune ―. Émparéva na compagnìa de zènto e i èra forsi trédes. I tréva bombe a man e po’ i urlava: ― L’én zapàdi, g’è dói féune, nidé! ― i blestemava e i batéva i bos-ciati tra noi e ‘l Cenci.
Dé cólp mé són acòrt che l’albezava. M’è passà ‘n léver davanti corèndo e l’è nà a scònderse ‘ntra le erbazze secie su la sponda. È nù ‘n portaordini a dirme che ‘l plotón arditi del Morbegno ‘l nidéva a aidàrne per s-ciarar chéi russi che èra restà ‘ntra de noi e ‘l Cenci. Él m’à contà che i nòssi esploratori pòc tèmp prima i éva zapà dói féune russe che èra nù a la carica con le brage e ‘l mitra. Sùbit dopo ài sentù i arditi del batalión Morbegno. Che linzére sti contrabandieri da Como! I sé clamava ‘ntra de lori, i féva gazèr, i sbarava, i blestemava. Scasi come i nòssi esploratori. ― L’è cì! L’è cì! ― i zigiava e i slanzava bombe a man. Entant scomenziava a levar el sól dré al bos-c’ dé róuri. Tante matine l’évi vardà levar e alór le nòsse tane e le sóe le fumava calme come i ciamini de ‘n paés su le alpi e ‘nla steppa; l’èra tut calmo e la neo sul fiume l’èra sèmper compagna, senza macle de samc o péste de òumi.
Sentìvi che i òcli nó i voléva star davèrti. Da calche dì nó mé lavavi zó e sul mus gévi na grósta. Le man, spórce de sanch e de tèra, le spuzava da fum e averòssi desiderà na matìna come le àutre per podér lavàrme la fazza e nar a dormìr en la tana. L’èra dói nòt e dói dì che nó dormìvi: e adès nó g’èra munizión, i alpini i èra straci, la posta nó l’èra arivada, e ‘l tenente nó ‘l g’èra. Gévi són, fam, e restava tante ròbe da far. Ma g’èvi zigheréti.
Ài mandà ‘n portaordini dal capitano a dirge che gévi bisògn de munizión per tute le armi, e bombe a man, e tante. Ài fat binàr su le patróne che nó scopiàva cando che se blocava i mitraliatóri per sbararle con i szòpi.
I alpini straci mòrti, i sé petava su la paia de le tane e i ronzegiàva col fusìl én man e le bombe ‘n s-ciarsèla; calchedun entant che ‘l dormiva ‘l sé féva fòr e ‘l sautàva ‘n pè con én zic’ e po’ ‘l sé sdravacava zó a ronzegiàr. Ài lagià fòr sól tréi vedéte, ma nó èri bòn de dormìr. Po’ è arivà le munizión. I l’à portade su le spale i conduzènti e apéna metù zó le ciasse i partiva ‘mprèssa.
Èri ìo con na vedéta a vardàr i morti dei russi che èra restà sul fiume e osservavi enzì, col sól de ca matìna, e mé són acòrt che dói russi i s’èra scondùdi dré a ‘n dossét ìo dausìn su la sponda del fiume. Dopo ‘n pòc de tèmp che i osservavi i s’è movèsti; un l’è nù ‘n pè e l’à provà a passar de là de corsa. Ài mirà. Mé paréva de véderlo dinanzi a la ciana del fusìl e ài tirà. L’ài vist crodàr zó come ‘n ciastrón su la neo. L’àuter só compagn, che l’èra levà su ‘n pè per nàrge dré, l’è tornà a scònderse. Osservavi col cianozzàl chél russo che èra crodà ‘n tèra sul fiume. Él vedévi fermo come na statua. Ma perché po’ nó l’èva spetà che nidés nòt per traversar de là? Ancia la vedéta la osservava. A ‘n zèrto punto l’à dit: ― Él sé mòu! ― E l’ài vist sbalzar come ‘n babau e córer vèrs l’àutra sponda. ― Él mé l’à fata! ― ài dit fòrt, e ài grignà. Ma la vedéta l’à tòt el mitraliatór de la postazión e drìt su la trinzèa l’à sbarà. Ài vist el russo crodàr per tèra n’àuter bòt, ma no come prima. Él remenava e ‘l s’è strozegià per calche metro, po’ a la fìn él s’è fermà con én braz fòr drit vèrs la sponda ormai vizìna. L’àuter só compagn che l’èra restà de cà, da la nòssa banda, l’à provà ‘ncór a passar ma na rafica de mitraliatór i l’à obligià a scònderse n’àutra bòta. Pensavi: «L’aspeterà che vegnîa nòt, adès; gé convegniròs». Averòssi volèst zigiàrgel via.
G’èra ‘n bèl sól: l’èra tut serén e solùster sol ente ‘l còr dei òumi g’èra tut stròu. Na orbèra come ‘nte na nòt che g’è buras-cia su ‘nte ‘n mar de pégola. En chél momént ài sentù na gran tonada e la tèra che tremava sóta ai pèi, franava zó la neo ‘nla trinzèa, plòvi de fòc’ che solciava ‘l ziél sóra de noi e na colòna de fum àuta che la scondéva ‘l sól da l’àutra sponda: a le basse l’èra zalda e pù sóra l’èra negra. Ente i òcli de la vedéta ài vist él mé terór, mé azitavi ente chéi pòci metri dénter en la trinzèa. Ma la mé paura nó la séva endó che nar e nancia che far. Mé vardàvi ‘ntórn e nó èri bòn de dopràr bèn el zervèl. La vedéta l’èra ‘l mé spègel. Po’ ài sentù e vist che i scòpi i sé levava dé drè al caposaldo del Cenci; tanti, un vizìn a l’àuter e 'nte 'l medésem tèmp. Chésta, són sta bòn a pensar, l’è la Katiuscia e setantadói cólpi. Diàolo che azidènt de ordégn! L’à sbarà àutre dói bòte e ogni bòt nó tiravi nancia ‘l flà. A la fìn la nòssa artilierìa l’à scomenzià a respònder. Po’ è nù ‘l silenzio.
Aspetavi l’ufizial nòu che saròs nù a tòr el comando del caposaldo. Avròssi volèst dormìr én pòc, almen n’ora. Entant passava ‘l tèmp. Podéva èsser le nòve, mezdì, le dói nó ‘l sévi; él chìndes, o ‘l sédes o ‘l desessèt de zenàr.
Ài sentù la ós de un che l’uzzava parlando fòrt en russo. Calche parola la ciapìvi: patria, Russia, Stalin, laoranti. Ài mandà sùbit na vedéta per le tane a far nir fòr i òumi con tute le armi. I nidéva fòr emprèssa e i smocolava; coi òcli pléni de sòn, mèzi seradi a la luze del sól. I séva odór de fum. Ài dit: ― Nó stè a sbarar prima che vé dàgîa l’órden; tegnìve pronti ―. Èra tornà ‘l silenzio; al de là nó sé sentiva pù ca ós; de cà tuti i èra pronti con le armi puntade. Nó sé sentiva pù brontolamént, rirache, i passi ‘nfugiadi, i rumori dei oturatori. I russi i è sbalzadi ‘n pè su l’ór del bósc’ e i s’è portadi su la rampa e tut èra ‘ncór calmo. Nó s’è sentù nancia ‘n cólp de fusìl, nancia ‘n zic’. I èra restadi per chél silenzio. Credévei forsi che fussénte zà partidi? I s’è sentadi zó su la neo e i è slitadi zó ‘nfìn su la riva del fiume. Ma cando che i primi i è stadi ai pèi de la rampa: ― Sbara! ― Ài zigià a l’alpin che èra dausìn a mì pronto col mitraliatór. Na rafica curta, po’ tut dé cólp à sbarà tute le armi: i càter mitraliatóri, la pesante, i trenta fusìi, i càter mortài del Moreschi, i dói del Baroni. Tuti i colpi i batéva ‘ndo che la rampa la sé colégava col fiume e apéna che i russi i metéva pè su la sponda, dopo che i èra slitadi col cul, i restava ìo come cosìdi còntra. Chéi che èra restà su l’ór del bósc’ e ‘n pè su la rampa i restava dubiósi e a la fìn i tornava al segùr enle só trinzèe. Le armi le à desmetù de sbarar, ma su la riva del Don se sentiva de sèito le planzùde e le domande d’aiùt. I pù tegnìzi i provava a montar la sponda per tornar al segùr e calchedun él gé la féva. Sé sentìva ancór ca ós de prima. Che disévela po’? Forse de vendiciàr i compagni mòrti su la neo o forse la destruzion dei paési. Adès i sé féva véder ancór però i èra pù resoluti. Én scomenzià a sbarar de nòu. Stó bòt nó i s’è fermadi e nó i è tornàdi de vòuta. Én tanti i à ruà de vìver sóta la rampa, tanti. E i àutri i nidéva avanti urlando: ― Urrà! Urrà! ― ma pòci i reussìva a svizinàrse ai nòssi fili spinadi. Sbaràvi col fusìl a chéi che mé paréva pù furiósi e che coréva dinanzi a tuti. G’èra de chéi che féva a finta de èsser mòrti: i restava fici sul fiume e po’ cando che nó i èra pù oservàdi i sbalzàva ‘n pè e i tornàva a córer vèrs de noi. Un l’à fat sta furbàda per tréi o càter bòte enfìn che, arivà sóta la nòssa trinzèa, i g’à sbarà dalbòn. L’è crodà per tèra e la testa e le spale lé s’è sfondàde ‘n la neo. Nà giamba per aria la seitàva a spedalar come fa ‘l moléta sèmper pù plan enfìn che la s’è fermada.
Él géva da èsser pròpi orèndo passar el fiume, ciaminàr enzì su la neo a la luze sel sól, sènza ‘ngóta che podés protézer dai balini e da le bombe che ploveva come tompèsta. Sól i russi i podéva riszar chésto; ma nó l’èra possìbol arivar fìn cì da noi. I à desmetù e è tornà la calma. Sul fiume la neo l’èra pù rossa e pestolàda de prima e i èra pù tanti chéi che èra restà su la neo con le s-ciarpe al sól. Sót tornà ent en la tana. Mé són metù dausìn al fornèl e vardavi ‘l fòc’ col szòp tra i zinòcli. I alpini i parlava de l’ataco che i éva apéna ruà de paràr de vòuta.
― Chè giàs po’ ìo, sergentmagiù? ― m’à domandà ‘l Pintòssi. Él mé féva ségn sul mé szòp endó che èra tacià la baioneta. Ài vìst na palòtola de mitralia ‘ncastrada. ― Sto bòt l’às fata francia, ― ‘l m’à dit él Pintossi. Alór mè són ricordà che ‘ntant che bataliàven évi sentù ‘n cólp séc’ cando che me èri ‘nzinoclà su la trinzèa, e oservavi e tegnìvi ‘l fusìl davanti al mus. I alpini ‘ntórna al fòc’ i sé passava ‘l me szòp e i considerava: ― Te l’às pròpi portada fòr stó bòt, cando che saràstus a ciasa méti pur én cadrét a la Madona. ― Pòdes méternen ancia dói. ― Se nó l’è la tó ora nó pàrtes. ― L’è pròpi 'l destìn…
Ài tòt fòr la palòtola e l’ài messa 'nte 'l s-ciarselìn de la giabàna e ài dit: ― Cando che sarai a mé ciasa, con chésta gé fón l’anèl a la mé morósa.
A la fìn è nù ‘l tenente Cenci. Són sta contènt de véderlo e come che ‘l m’è nù dausìn g’ài domandà: ― Come sé clàmela po’ la tó morósa? ― L’à grignà e po’ ‘l m’à vardà e ‘l m’à vist spórc’ de sanch e ‘l m’à dit: ― Ma Rigoni, sés ferì? ― No, ― g’ài dit ― nó l’è mè ―. Po’ ‘l m’à dit: ― Èl podèva ancia èsser en russo che mé clamava stanòt e l’èra per chésto che g’ài domandà al Buogo come che sé clamava la só morósa. Én russo nó ‘l podéva savér come che sé clamàs la morósa del Buogo. L’è sta ferì a na giamba da na patróna che l’à g’à spacà l’òs. Giàs zigheréti, Rigoni? ― E ‘l mé n’à dat una. En zirà ‘n pòc per le trinzèe ma po’ sen nadi ént en la tana de la squadra del Pintossi. ― Rigoni, nó g’è pù nancia ‘n russo de cà, ― l’à dit el Cenci (ma mì sévi che gé n’èra ‘ncór un), ― e én zapà ancia dói féune. Le èra sui carant’ani e lé géva le brage e ‘l parabellum. I conduzènti, pur tontonando, i l’à ciargiàde su le slite e i g’à onfrìt zighéreti. Né a cosinàr, i ge diseva, àuter che far guèra. Al mé caposaldo è arivà ‘l tenente Pendoli. Adès varda de poussàr e de dormìr: ge n’às bisògn.
Mé són petà sul taulón: ma nó èri bòn de ‘ndormenzàrme. Le bombe ‘nla caciatóra le sentivi sghizzàrme i flànci, le zibèrne pléne de caricatóri le mé pesava sul stómec’. Ma nó saròssi sta bòn de dormìr nancia ente ‘n lèt de bombàs. Ènte na s-ciarsèla del pastran, dénter ente na borsàta fata con én tòc’ de pèzza, gévi i mé ricordi pù ciari; l’èra lìtere e sentìvi che parole dénter de mì. Endó saràla po’ adès? Forse ‘nte na scòla a lézer poesie ‘n latìn o ‘nla só ciàmera, a vardar ente i libri vècli e ròbe mòrte l’avrà trovà na édelvaiz. Ma són en sèmpel a pensar a ste ròbe. Perché po’ nó mé vèn sòn? Perché po’ nó dòrmi? Él Cenci ‘l mé vardava e ‘l grignava. ― Perché po’ nó dòrmes? ― ‘l m’à dit. ― Come sé clàmela po’ la tó morósa? ― per fortuna è nù ‘l Tourn a dirme che èra arivà ‘l rancio e mé són portà ‘nla tana del Moreschi a tòr la mé razión. G’èra ìo ‘n ghèto fòr dal sòlit: cuèrte en desórden, spórc’ per tèra, la paia sparpaiada ‘nsèma a ciauzzòti e fazzoléti e mudànde. I parlava sotaós. El Giuanin nó ‘l m’à dit engót. El m’à vardà e ente i só òcli g’èra tute le ròbe che ‘l voleva domandarme. El Tourn nó ‘l grignava pù e i só bafi negri sèmper bèn tegnùdi i èra spórci de nape. El Meschini l’èra ‘ndafarà entórna al prosàc. I àutri i fèva tuti vergóta. Dói i èra fòr enle postazión dei mortài. Sol él Giuanin nó ‘l féva ‘ngóta, l’èra 'nte 'l cuz vizìn al fornèl frét. ― Meschini, ― ài domandà, ― perché po’ nó fas la polenta? G’ài fam; l’è mèio farla ‘ncór na bòta.
Ài magnà la mé razión de rancio, ma senza petìt mìgia. È arivà calche cólp de mortàl entórna a la nòssa tana e un sóra. Ma ‘l nòs fortìn l’èra stàif e bèn fat: è smolinà zó sol en pòc de tèra e s’è rót i védri.
Él remór del cuzzàr enle gamèle l’èra pù strano dei cólpi de mortàl.
Prima de nar fòr outra ài dit: ― Ricordave che gén da restàr sèmper ensèma.
Po’ són tornà dal tenente Cenci e ‘nsèma né sén enviadi vèrs na postazión. Èren da nòssa pòsta. ― Stasera cognén ritiràrne ―. L’à dit pròpi ‘nzì. ― Són nù cì apòsta per dìrtel. Stasera cognén ritirarne. Tò cì, fuma. Mì vón al mé caposaldo; forse nirà cì ‘l tenente Pendoli, forse dovràstus ranzàrte da tó pòsta. Le squadre le arbandonerà ‘l caposaldo una a la bòta. La prima la se fermerà a metà strada con le armi pronte tra tì e mì, e l’aspeterà la seconda per tornar a partìr. Enzì de sèito fin a l’ùltim òm. La pòsta l’è a le cosìne per le… ― e l’à dit én nùmer che nó mé ricòrdi. ― Ge sarà tuta la compagnìa che te speterà. Varda tì ‘l turno per le squadre. ―. Nó ài rispondù ‘ngóta e dopo che ài ruà ‘l zigherét ài dit: ― Va bèn.
Són tornà ‘nla mé tana e preparar el prosach; mé són cambià con la blanciarìa néta e ài lagià su la paia chéla spórcia e ‘mpioclada. Ài vardà de méterme adòs pù ròba che podévi senza che la mé dés brigia. M’è restà dói pari de ciauzzòti e na maia che ài ficià ente ‘l prosach ensèma al pachét de medicazión, ai viveri de riserva, e na s-ciàtola de gras anticongelante e a na cuèrta da campo. Ài ruà con munizión, per lo pù bombe a man. Mé són fat aidàr dal Tourn a métermel su la s-cena, ma forse ‘l pesava ancór massa. Ài brusà po’ dopo tute le lìtere e le cartoline che gévi, mén che ‘n pòce tegnude ‘nsèma da na fasséta. I libri l’ài lagiadi ‘n la tana. «I russi i sarà curiosi de savér chél che g’è su scrìt», pensavi. Ma che mal g’èra po’ a far ste ròbe. Po’ ài dit fòrt: ― Vestìve pù che podéo ma senza entrigiàrve massa. Meté ente ‘l prosach le ròbe pù nezessarie e pù munizión che podéo. Tante bombe a man de chéle pù bòne: le O.T.O. e le Breda. Le S.R.C.M. petàle ‘n la neo. Che nó vé vègnîa ‘n mént de nàrven per cónto vòs. Gèn da restàr sèmper ensèma.
― Cando èl po’ che cognén partir? ― i mé domandava. ― Forse stasera ―. E ài clamà ‘l Moreschi da na banda e g’ài dit: ― Nó sta a ‘ndubitàrte per i mortài, tòli dré, ma no con tanti cólpi. Bombe a man e munizión. Narà tut bèn.
― Alór sergentmagiù, ― à dit fòrt el Meschini, ― l’è mèio far la polenta ‘ncór én bòt. ― L’è mèio farla n’àuter bòt, ― ài rispondù.
Son nà foróutra a dir le stése ròbe ‘nle àutre tane. I alpini i domandava mili ròbe e i òcli i domandava pù che le parole. Entórn a mì g’èra ‘n grant punto de domanda.
Prima che nidés sera ‘l tenente Cenci l’è tornà al só caposaldo. ― Credi che nó nirà ‘nzun, ― el m’à dit. ― Vècio, stai en gamba, nó sta farte fregiar e bòna fortuna. Te salùdo.
Sentìvi tut l’agràvi che mé pesava adòs. Se ‘n remór o na ròba calunque l’avés fat véder che arbandonàven el caposaldo, cì èl po’ che saròs tornà a baita? I alpini i mé vardàva coi òcli straci e pléni de sòn e i aspetava che diséssite vergót. Zerciàvi dé star calmo e pensavi a chél che averòssi dovèst far ente ‘l caso che la fus nada mal. Cando che è nù nòt ài mandà a clamàr tuti i capisquadra: ‘l Minelli, ‘l Moreschi, ‘l Baffo, ‘l Rosso de la pesante e ‘l Pintòssi. Ài domandà: ― Come vala po’? Géo tut prónto? ― Novità N.N., ― i m’à respondù, ― tut prónto. ― La prima a partìr, ― ài ordenà ― ‘l sarà la squadra del Moreschi. Èstra le munizión de ognun dovéo portàr i cólpi per le armi de la squadra. Fé ciargàr i òumi pù che l’è possìbol; le munizión che vanza scondéle ‘n la neo. Gé vòl ciargiàrse come i muli; nó sen a chél che nen encòntra. Én caso le lagerén dré la strada se nó ‘n ge n’ampoderén pù. Apéna ‘l Moreschi l’arìva a ca ciasa destrùta che g’è tra noiàutri e ‘l Cenci, l’aspeta ìo con le armi pronte enfìn che nó ariva la seconda squadra. E po’ la parte de nòu. La seconda l’aspèta la terza e ‘nzi enfìn che ge sén tuti. Entànt sté con le armi pronte e ziti.
La seconda che part sarà chéla del Baffo; po’ la pesante; po’ ‘l Minelli, e per ultima chéla del Pintossi. Mì nirài con chéla del Pintossi ―. G’ài fat ripèter a tuti chél che i aròs dovèst far. E po’ ài dit ancór: ― Se sentìu sbarar nó ste a preocupàrve; la squadra che è ‘n movimént la vàrdia de arivar a le cosìne; e ìo ge sarà tuta la compagnìa che la spèta. El caposquadra l’è l’ùltim che parte. Tegnìve sèmper i òumi vizìni e vardà che le armi le funziónia bèn. Nó sté a lagiàr cuzzàri ‘n le gamèle, che le fa sól remór e gen da far silenzio ‘l pù possìbol. Narà tut bèn, tegnìve pronti, vé manderai mì a avisàrve cando che geo da partìr. Né adès, vé saludo.
Per fortuna la nòt l’èra pròpi scura. La pù negra de tute. La luna la èra dré le nùgole e l’èra ‘n frét de chéi. El silenzio ‘l pesava come la nòt. Lontàn, al de là de le nùgole, dré de noiàutri, se vedéva i slusóri de la batalia e se sentiva ‘n remór come dé ròde sul salezzà.
Èri de fòr de la trinzèa con en mitraliatór en braz e osservavi ‘nte chél stròu le postazión dei russi. Ancia da lori g’èra gran silenzio: ‘mparéva che nó i ge fus pù. «E se i atacàs adés?» pensavi. E tremavi da l’azitazión.
En alpin che évi metù ‘ndó che ‘mbócia ‘l caminaménto che porta a la valéta l’è nù a dirme: ― È passà la squadra del Moreschi, tut a posto. ― Vai a avisàr el Baffo, ― g’ài dit. Osservavi 'nte 'l scur e struciàvi ‘l mitraliatór e tremavi. ― Sergentmagiù, è passà ‘l Baffo, tut ben. ― Vai a avisàr la pesante. ― È passà la pesante, tut bèn. ― Parla plan, vai a avisàr ‘l Minelli ―. G’èra silenzio. Ài sentù ‘l Minelli che ‘l partìva, i passi che sé slontanava ente i caminaménti, calche siraca sotaós. ― Sergentmagiù, è passà ancia ‘l Minelli ―. Vardavi davanti ‘l fiume l’èra tut néger. Nó tremavi pù. ― Preparave ancia voiàutri ―. Sentivi ‘l remór dei òumi del Pintossi che i sé preparava: én torololò de paròle mormorade sotaós, él remór dei prosàci che i sé ciargiàva su le spale. ― Sergentmagiù, podénte nar? ― Vai, Pintossi, vai e nó sta far bacàn. ― E tì nó vènes no? ― Vai, Pintossi, che véni ancia mì ―. Mé s’è svizinà l’alpin con la barba secia e clara. ― Nó vènes no? ― ‘l m’à dit. ― Èri da mé pòsta. Da la trinzèa sentìvi i passi dei alpini che sé slontanava. Le tane lé èra vòide. Su la paia che na bòta l’èra ‘l cuèrt de n’isba g’èra su ciauzzòti spórci, pachéti vòidi de zigheréti, cuzzari, lìtere spalpugnàde: sui pali de sostégn g’èra ‘ncloudà su cartoline con su fiori, morósi, paési de montagna e pòpi. E le tane lé èra vòide, vòide, vòide de tut e mì èri come le tane. Èri mì sol su la trinzèa e vardavi ‘nla nòt scura. Nó pensavi pù a ‘ngót. Struciavi fòrt el mitraliatór. Ài sghizzà sul grilét e ài fat fòr tut él caricatór; n’ài sbarà n’àuter e ‘ntant che sbaravi planzévi. Són sautà ‘nla trinzèa, só nà ént en la tana del Pintossi a tòr el prosach. G’èra ìo dói bombe a man e l’ài petàde ente ‘l fornèl. Po’ ài tòt fòr le sicurezze a àutre bombe e l’ài pozade plan planìn en fónt a la trinzèa. Po’ mé ‘n són en nà vèrs la valéta. El scomenziava a flociàr. Planzévi senza savér che planzévi e sentivi ‘nca nòt negra i mé passi 'nte 'l caminaménto scur. En la mé tana, ‘ncloudà a ‘n pal, restava ‘l presèpi rebatù che m’éva mandà la mé morósa per Nadal.

Seconda part

La sacca

Prima de arivar al fòs anticarro ài zapà la squadra del Pintossi. Ciaminàven sgobàdi zó, ziti. Ogni tant calchedun él sacranonàva ma l’èra ‘n sfògo per la disperazión che i géva dénter. Endó sé narà po’ adès? Sé nascorzerài i russi che én arbandonà ‘l caposaldo? E né corerài dré sùbit? Resterénte presonéri? Mé fermavi a scoutàr e vardavi ‘ndré. L’èra tut néger, l’èra tut silenzio.
Al fòs anticarro encalùn dei alpini de la zentotrédes armi de acompagnamént i metéva le mine. ― Présti, presti ― i n’à dit, ― séo i ultimi. Cognén destrùzer él pigiàgn.
Cando che ài passà chél pònt e son sta de là me paréva de èsser ente n’àuter mondo. Ciapìvi che nó saròssi pù tornà ‘nte chél paés sul Don; che èri dré a destaciàrme da la Russia e da la tèra de «chél paés ìo». Adès i l’averà zà rifrabicià, i girasói i sarà tornadi a fiorìr ente i orti ‘ntórna a le isbe e chèl nòno con la barba blancia come ‘l zio Jeroska, ‘l pes-cerà ancór ente ‘l só fiume. Noi, s-ciavando i caminaménti, trovàven patate e verze; adès i avrà livelà tut e a vangiàr a primavéra i avrà trovà i bòssoi vòidi de le armi taliàne. I putèi i zugerà con chéi bòssoi, e mì voròssi dirge: «G’èo da savér che ancia mì son stà cì, dormìvi ìo sóta de dì e de nòt e névi per i vòssi orti che nó g’èra pù. L’éo trovada l’àncora?»
A ‘n zèrto punto g’èvi da ‘ncontrar la compagnìa che mé spetava; l’ài trovada pù inanzi; a le cosìne. Cando ‘l capitano l’à sentù che arivàvi, l’è nù vèrs de mì ‘l sacranonàva e ‘l pestolava la néo rabiós. El m’à mes l’orolòi sóta ‘l nas e ‘l m’à dit: ― Varda cì, cretino, gen pù de n’ora de ritardo. Sen i ultimi. Nó podéves darge dré prima no? ― Ài provà a dir vergót per scusàrme, ma ‘l m’à ‘ntimà de tàser. ― Vai col tó plotón, ― ‘l m’à dit.
Ài trovà ‘l mé plotón mitralieri. Èren contènti de véderne, ma nó g’èren tuti. Él tenente Sarpi nó l’èra pù con noiàutri; calchedun àuter, che l’èra ferì, l’èra a l’ospedàl. L’Antonelli ‘l m’è nù vizìn: ― Sto bòt l’è ruàda, ― l’à dit, ― l’è ruàda ―. Né sén enviàdi per la strada che éven fat cando ai primi de dizèmber èren nudi a dàrge ‘l cambi al Valcismon de la Julia. En pèzzo da 75/13 l’à sbarà calche cólp. Se néva con la testa bassa, un dré a l’àuter, muti come le ombre. L’èra frét, tant frét, ma, sóta ‘l pesaròl del prosach plén de munizión, se sugiava. Ogni tant calchedun él crodava zó ‘nla neo e ‘l levava su con fadìgia. S’è levà ‘l vènt. Da ‘n prinzìpi scasi nó se ‘l sentiva nancia, pò fòrt enfìn che l’è deventà na buras-cia. El nidéva lìbero grandìssim, da la steppa infinìda. Ente chél scur e frét el né trovava noi, pòre ròbe pìzzole perdùde ‘nla guèra, ‘l né scorlàva su, ‘l né féva barcolar. Ge voleva tègner fis la cuèrta che ne plegiàva ént la testa e le spale. Ma la neo la passava ént da sóta e la sponzéva la fazza, ‘l còl, i pólsi che ‘mpareva spinèl. Se ciaminava un dré a l’àuter a testa bassa. Sóta la cuèrta e sóta la telàra blancia se sugiava ma bastava fermarse n’àtimo per bagolàr dal frét. E l’èra pròpi frét. El prosach plén de munizión a ogni pas che sé féva ‘l pesava sèmper de pù; emparéva che da ‘n momént a l’àuter g’éssente da s-ciavizzàrne come ‘n péz ciargià de neo. «Adès mé trón en la neo e nó lévi su pù, l’è ruada. Ancór zènto passi e po’ péti via le munizión. Ma nó rùela pù sta nòt e sta tormenta?» Ma sé ciaminava. En pas dré a l’àuter, en pas dré a l’àuter, én pas dré a l’àuter. Emparéva de cognér sfondàrse con el mus en la neo e stofegiàr con dói cortèi emplantadi sóta ai brazzi. Ma cando rùela po’? Alpi, Albania, Russia. Canti chilometri èl po’? Canta èla pò la neo? Canta sòn? Canta sé? Èl sèmper sta ‘nzì? Saràl sèmper enzì? Seràvi i òcli ma ciaminavi. Én pas. Ancór én pas. Él capitano ‘n testa a la compagnìa, l’à pèrs el colegamént coi àutri reparti. Èren fòr da la strada zusta. Ogni tant l’empizzava la pila sóta la cuèrta e ‘l controlava la bussola. Calche alpìn él sé destaciava plan planin da la squadra, él sé sentava zó su la neo e ‘l sé slizerìva ‘l prosàc. Nó podévi dir engóta, mén che: ― Scondéle sóta le neo, tegnìve le bombe a man ―. L’Antonelli ‘l portava l’arma de la pesante, nó ‘l smocolava pù, ma no perché nó ‘l volés, ma perché nó ‘l podéva. Ente ‘l stròu ài postà per caso i pèi su robe scure e dure: ciasséte portabombe per mortàl da 45. Le èra de la squadra del Moreschi, l’ài zercià e g’ài dit: ― Con la tó squadra déves dar na man a le àutre del plotón a portar le pesanti e le munizión per le pesanti. Lagia ìo ancia i mortài, ― g’ài dit sotaós ― e le àutre ciasse; e varda che ‘l capitano nó ‘l sé nascòrzia ―. En testa i s’è fermadi, ne sen fermadi tuti. Nó parlava ‘nzun, eparéven na prozessión de ombre. Mé son petà zó su la neo con la cuèrta su la testa; ài davèrzù ‘l prosach e ài sotrà ‘nla neo dói pachi de patróne da mitraliatór. Po’ én tornà a ciaminar, dopò ‘n pezzòt me son fat dar da l’Antonelli la pesante e g’ài passà a él le dói ciane de ricambi che évi portà enfìn ìo. L’Antonelli l’à davèrt la bócia, l’à tirà ‘l flà e l’à blestemà tut chél che ‘l podéva blestemar. L’èra deventà ‘nzì lizér, che ‘mparéva che ‘l vènt i lo dovés portar via. E mì che giavéssite da sfondarme. ― Dài, putèi, ― ài dit, ― gen da restàr sèmper ensèma ―. Endó ente ciaminà po’ ca nòt? Su ‘nte na cométa o sul mar? Nó finìva pù ‘ngót.
Arbandonà su la neo, vizìn a na rampa de flanc’ a la pista, g’èra ‘n portaordini del comando de compagnìa. El s’èra lagià nar su la neo e ‘l ne vardava passar. Nó ‘l n’à dit engót. L’èra avelì, e noiàutri èren come él. Tant tèmp dopo en Nitalia (e g’èra ‘l sol, el lac’, àrboi vérdi, vin, putèle che spassezava), è nù ‘l pare de stó alpin a domandar notizie de só fiòl ai pòci de noiàutri che èra restà. Enzun séva dir engót o nó ‘l voleva dir engót. El né vardava sevèro: ― Diséme vergót, ancia se l’è mòrt, tut chél che podéo recordàrve, calunque ròba ―. El parlava a cólpi, a zèsti, e per èsser só pare de n’alpin l’èra vestì bèn. ― L’è dura la verità, ― g’ài dit mì alór, ― ma sé voléo pròpi savér, vé dirài chél che sai mì.
Él m’à scoutà senza dir engót, senza domandàrme ‘ngót. ― Èco, ― ài finì, ― ènzì la è ―. Él m’à zapà sóta braz e ‘l m’à portà ‘nte n’osteria. ― Én litro e dói bicéri. ― N’àuter litro.
L’à vardà ‘l ritrat de Mussolini tacià su la paré l’à strucià i denti e i pugni. Nó l’à parlà e nó l’à planzù… Po’ ‘l m’à dat la man e l’è tornà al só paés.
Nó l’à ruàva pù ca nòt. Géven da arivar ente ‘n paés de le retrovie endó che g’èra i magazini e i comandi. Ma ‘nzun séva ‘l nòm de stó paés enle retrovie. I telefonisti, i scrivani e tuti i àutri ‘mbos-ciadi i séva tuti i nòmi. Noi nó séven nancia ‘l nòm del paés endó che g’èra ‘l nòs caposaldo; e l’è per chésto che cì trovào sol nomi de alpini e de ròbe. Séven sol che ‘l fiume dinanzi al nòs caposaldo l’èra ‘l Don e che per arivar a ciasa g’èra tanti de chéi chilometri che i podéva èsser mili o desmìli. E, cando che l’èra serén, da che banda levàvel po’ ‘l sol, e ‘ndo nével zó po’? De pù ‘ngót. I ufiziài i ne diséva che géven da arivar ente un de chéi paési endó che averòssen podèst poussàr e magnar. Ma ‘ndo èrel po’? Ente n’àuter mondo? A la fìn lontàn, s’à vist na luze lizéra; la nidéva sèmper pù granda fin a deventar sul rós e far lum al ziél. Ma ca luze rossa èrela 'nte 'l ziél e su la tèra? Po’ svizinàndose s’à podèst distìnguer che l’èra ‘n paés che brusava. Ma ca buras-cia nó la desmetéva e g’èra sèmper chéi cortèi ‘mplantadi sóta i brazzi e se èra sghizzadi dal peso del prosach e de le armi. E s’à vist àutre luzi rosse ente ca nòt negra. La neo la sponzéva i òcli ma se ciaminava. Sen arivadi ente ‘n paés, sé ‘ntravedéva le isbe scure ‘nla tompèsta e sentìven sbufar i ciagni; se sentiva che sóta la neo g’èra na strada. Ma nó podéven fermarne, ge voleva ciaminar ancóra. G’èra àutra zènt ìo ‘ntórna. Forsi i èra russi. Ma l’è mèio morìr. Un el mé vèn vizìn, e mé tira per la cuèrta, e ‘l me varda fis: ― Che reparto seo po’? ― ‘l m’à domandà. ― 55 del Vestone, 6° Alpini, ― g’ài respondù. ― Cognòsses él sergente magior Rigoni Mario? ― la dis che l’ombra. ― Sì, ― g’ài respondù. ― Èl vìo? ― ‘l domanda. ― Sì,― ài dit, ― l’è vìo. Ma cì sés po’? ― Son só cosìn, ― él dis. ― Ma ‘ndo èl po’? ― Son mì ‘l Rigoni, ― g’ài dit ― ma cì sés po’ tì? ― l’Adriano ―. El m’à zapà per le spale e ‘l m’à clamà per nòm e ‘l m’à scorlà su. ― Come vala po’, tòi parènt? ― m’à dit l’Adriano. Ma mì nó èri bòn de dìrge ‘ngót. L’Adriano ‘l svizina i só òcli a la mé fazza e ‘l mé ripèt: ― Come vala po’, parènt? ― Mal, ― digi, ― la và mal. G’ài sòn, g’ài fam, nó ge n’empòdi pù. G’ài tut chél che se pòl aver de pézi ―. L’Adriano, él mé l’à contada po’ dopo al nòs paés, él séva fat na maravéa de chéle a sentìrme parlàr enzì ca nòt. ― Mì, ― él diséva ente ‘l nòs paés, ― cando che l’encontravi ‘l vedévi sèmper contént e aléger. Ma ca nòt. Ca nòt!
L’Adriano l’à tòt fòr dal só prosach na s-ciatola de marmelada e ‘n tòc’ de formai che l’èra ‘n par de chili. ― L’ài tòta ente ‘n magazìn sta ròba, ― l’à dit, ― magna ―. Con la baioneta ài provà a róter él formài per destaciàrnen en tòc’ e dàrge de vòuta ‘l rèst. Ma dopo che me son tòt fòr i ganti ài sentù un sfrizzón che mé sbregiava le man e nó son sta bòn de taiàrlo. Le man nó le ge néva dré al zervèl e le vardavi come sé nó le fus mie e m’è nù da plànzer per che pòre man che nó le voleva pù èsser mie. Me son metù a bàterle fòrt una contra l’àutra, sui zinòcli, su la neo; e nó sentìvi pù la ciarn e nancia i òssi; le èra come sgòrzi de na planta, come sòle da le s-ciarpe; enfìn che mé l’ài sentìde come se tante uzze i lé sbusàs, e l’ài sentù ‘n pòc al bòt che sté man che adès le scrìo, le tornava a èsser mie. Cante ròbe che ‘l pòl ricordarme ‘l mé còrp.
E po’ ne sen enviadi ancór en la nòt. ― E i paesani, Adriano? ― g’ài domandà. ― I è tuti sani, ― l’à respondù. ― Ma mì adès cògni tornar al mé reparto, né vederén ancór. Stai en gamba parènt. ― Te salùdo, ― digi ― én gamba sèmper.
Sóta, sóta, gen da restar ensèma. Nó g’ài él coràzo de parlar ai mé compagni de ciase de vin de primavéra. A che zoveròsel po’? A petàrse ‘nla neo e dormìr e ‘nsoniarse sté ròbe e po’ sfantàrse ‘n l’aria, e pèrderse, delovàrse con la neo a primavéra e nar en la tèra. L’èra tut scur e lontàn, ente ‘l ziél, luzi rosse dei paési che brusava. Ancóra ‘n pas, ancóra n’àuter; la neo la passava la cuèrta e la sponzeva la fazza, ‘l còl, i pólsi. El vènt el te féva star zó ‘l flà e ‘l voléva sbregiàrne via la cuèrta. Ài magnà ‘n pòc de chél formai che m’éva dat l’Adriano. A spezzàrlo coi denti l’èra dur, a zaciàrlo l’èra come ‘l sablón, e sentivi che ‘nsèma al bocón mandavi zó ‘l sànc che perdevi da le zanzìve e dai làuri. El flà ‘l me se ‘nglazzava su la barba e sui baffi e con la neo portada dal vènt el féva glazzìni. Con la lénga me tiravi chéi glazzìni ‘n bócia e cuciavi. E sé féva dì. E la boras-cia l’aumentava. Ma adès mé domandi: se nó ge fus sta ca tompèsta saròssente s-ciampadi ai russi?
En ca nòt él tenente Cenci l’èra de retrovia col só plotón. A ‘n zèrto punto i s’èra fermadi ente n’isba fòr de man per poussàr ma se dói féumne nó i li avés desdromenzadi ‘n tèmp per s-ciampar en prèssa i saròs stadi zapàdi dai russi che i èra pòc lontàn da ca isba. L’alba l’èra grìsa e ‘l sol nó ‘l nidéva mai e g’èra sol la neo e ‘l vènt e noiàutri en la neo e 'nte 'l vènt. Enzun voleva pù portar le pesanti e le ciasse de munizión; e cando che un el se togéva sóra ‘l prosach una de ste ròbe nó g’èra pù ‘nzuni che voléva dàrgi ‘l cambi. Zerciavi de convìnzerli che gé voleva tégnerle. Le Breda de la mé squadra l’èra le mióri de la compagnìa e sévi chél che voleva dir per i soldadi sentìr le pesanti en caso de batalia. G’è voleva portàrsele dré con noi a costo de ogni sacrifìzi. Ma cando, ca domàn, dopo ca bruta nòt, ge voleva tòrse sóra ‘l prosach el trepèi o na ciassa de munizión i cortèi sóta ai brazzi ‘mpareva che i arivàs al còr e i polmoni i restava senza aria. A slizerìr en compagn de una de che ròbe, ‘mpareva che chésto ‘l sgolàs: el sospirava, ‘l blestemava e po’ ‘l diseva su énter de él n’avemaria.
Se ciaminava su ‘nte na strada e la neo l’èra emmuclada da le bande; ma ca vècla, migia chéla che portava la tompèsta. Da la drìta g’èra na fila de pòce isbe. Se ciaminava a sclapéti e se féva cóe lònge assà, l’èra difìzil tègner ensèma ‘l plotón. Tra ‘n splàz e l’àuter passava libero ‘l vènt e sibilava la tormenta. Èren tuti grisi e se vedéva pòc.
Cì, na bòta, géva da èsserge magazzini e conduzènti, perché ‘nla neo, se vedeva fili de paia. Pensà: paia che na bòta l’èra ‘n ciamp de formént. G’èra ancia arcante ciasse de gialéta. Come che i vét che ciasse i alpini i ge sàuta adòs, le èra vòide, ma vergót sul fónt g’à pur da èsserge perché a spintóni e a pugni i varda de farse largo e de méterge dént le man. Chéi che è restà sót i urla; po’ plan planìn i sé slontana tuti. Un él rèsta, e ‘l zira ancór entórn a le ciasse, po’ ‘l le rebalta e ‘l fùzia ‘nla neo.
El capitano ‘n testa a tuti ‘l se ferma e ‘l varda la bussola. Ma ‘ndo nente po’? Da na banda de la strada vedi vergót de scur e fermo. En camion? o na ciaréta? o ‘n cararmato? L’è na machina róta e arbandonada.
Mé vèn adòs n’azitazión e me par che vègnîa fòr da la tompèsta i cariarmati russi. ― Dai che nén, ― dis el capitano, ― sté sóta, dovén ciaminar en prèssa. Avanti ―. A la fìn arivan ente ‘n paés grossét endó che g’èra comandi magazini. La buras-cia la èra ruàda, però l’èra tut grìs: la neo, le isbe, noiàutri, i muli, ‘l ziél, el fum che vèn fòr dai ciamìni, i òcli dei muli e i nòssi. Tut de ‘n colór compàgn. E i òcli nó i vòl pù star davèrti, la gola l’è pléna de sassi che ge bala ént. Sen senza giambe, senza brazzi, senza testa, sen sol stracità e sòn, e gola pléna de sassi.
Vedén èl maggiore che comandava ‘l batalión nìr fòr da n’isba. ― Né enle isbe al ciàut e poussà, ― el né dis. ― L’è zà arcante ore che g’é cì le àutre compagnìe. Endó séo nadi po’? Cissà ‘ndo che seo nadi voiàutri stanòt. Nidé ént enle isbe, ― dis el maggiore. Forse ‘l pensa de parlar con le ombre perchè stén ìo come muli che fuma da la pèl. ― Né al ciàut e poussà, ― dis el capitano, ― tra pòce ore ge vòl nar. Sistemà i plotoni enle isbe, ― ‘l dis ai ufiziài e a mì, ― e fé netar le armi.
Cando che sén partidi dal caposaldo, èren con le squadre entrége; adès, calcolando, mé nascòrzi che mancia arcanti òumi: forse pèrsi ‘n la buras-cia, forsi fermadi ente calche isba, forsi nadi ént enle ciase apéna arivadi cacì. Ma ‘nzuni se ‘nteressa de controlar cì che mancia. Chéi che è restà i và a grupéti ‘n zércia de n’isba libera endó che nar ént. Mì sol resti fòra e ziri da na strada a l’àutra senza savér endó che nar. Perché po’ nó son nà coi mé compagni de plotón? anzi coi mé òumi? Nó sai perché. Rèsti da me pòsta de fòr su la néo; e nó sai ‘ndo nar. A la fìn vón a bàter su calche porta. Ma, o che i mé rispònt mal o nó i mé davèrz. Le pù tante de che ciase le è ocupade da zènt de l’auto-reparto, de la susistenza, dei magazini, de la sanità. Vòi dormìr en pòc al ciàut, perché po’ nó i mé lagia nar ént? Nó sónte ancia mì n’òm come voiàutri? E no, nó son come lori, mì no. Son sol en mèz a la strada e mé vardi ‘ntórna. Me vèn dausìn en vècel e ‘l mé fa véder, dré a na fila de isbe, ente n’òrt, en mùcel de tèra. Da ca tèra pìcia fòra ‘n ciamìn, e dal ciamìn vèn fòra fum. El me fa ségn de nar ìo e nar zó. L’è ‘n refugio antiaereo. Al par del terén g’è dói finestre pìzzole coi védri, von zó per na s-cialéta, s-ciavada ente ‘l terén e bati su l’us. Próvi a spénzer ma l’è serada dal de ént. Calchedun vèn a davèrzer, l’è ‘n soldà taliàn. ― Sèn zà ‘n tréi cì, ― ‘l mé dis, ― e na familia russa ―. E l’à serà la porta. Bati ancór: ― Lagiàme nir ént, ― digi, ― mé fermi pòce ore, voròssi dormìr sol en pòc, nó mé fermi tant no ―. Ma la porta la resta serada. Bati e la porta la torna a davèrzerse, vèn fòr na féuna russa e la mé fa ségn de nar ént. Ca ént l’è ciàut, l’è come ‘nla me tana al caposaldo, o ‘nle stale, con la diferènza che cì g’è sta féuna russa con tréi pòpi e tréi taliani ‘mbos-ciadi. Ma adès ge n’è sol un perché i àutri dói i è nadi foróutra. Chél un che è restà ént ‘l mé varda mal. La féuna la me àida a tirarme fòr el pastràn. G’ài da avér na fazza conzada pròpi mal perché la me vàrda con chéi òcli pléni ‘n compassión che scasi la planzeva. Ma mì adès nó son pù bòn de plànzer. Chél soldà ‘mbos-cià che mé varda dal só ciantón, come che ‘l vét che g’ài su la mangia dói sdrazòte de gradi e sóra ‘l s-ciarselìn calche nastrìn, el vòl sùbit taciar botón. Pòrcia naia! E se fùssite ‘n conduzènte calsiasi? en sèmplize fusiliér? en mul? na formìgia? Nó ge dón fé e mé tiri fòr l’elmét e ‘l passamontagna. Mé par de èsser nudìz. Svòidi le s-ciarsèle da le bombe e le méti ente l’elmét e me tògi fòr le zibèrne che le me pesa su la panza. Da na s-ciarsèla del giabàn tiri fòr én pugn de café mesdà co la neo e 'nte 'l cuèrcel de la gamèla l’ài pestà col mànec de la baionéta. Ca féunata la grigna, e l’embos-cià ‘l tas e ‘l me varda. La féuna la mét a bóier l’aca e la fa levàr su i pòpi che i me varda sdravaciàdi sui cossìni. La tòl i cossìni e i li mét su ente ‘n palco, la ge péta sóra ancia na cuèrta; la mia i la mét a sugiàrse vizìn al fòc’. La me fa ségn de nar sóra chél palco a dormìr. Me son sentà zó con le giambe a spindorlón e a la fin digi: ― Spaziba ―. La féuna la me grigna e ancia i pòpi. Chél embos-cià ‘l varda sèmper zito. Tògi fòr dal prosach la marmelada che m’éva dat l’Adriano, nó g’ài àuter, e magni. Voròssi dàrgen ancia ai pòpi ma ca féuna nó la vòl: ― Cusciai, ― la mé dis ― cusciai, ― la me dis sotaós. Cando che l’aca la bói la mé fa ‘l cafè e a la fin, dopo tanti dì mandi zó vergóta de ciàut. Me còmodi ‘l posto per dormìr, me méti vizìn el szòp e l’elmét con le bombe a man. ― Stadomàn g’èra cì i cariarmati russi, ― me dis l’embos-cià. ― Ma tì che fas po’ cì? ― gé domandi. ― Che spètes po’? Nó vas col tó reparto no? ― No g’ài rispòsta. De fòr l’è frét, g’è la steppa, ‘l vènt, la neo, e ‘ntórna tut vòit, i cariarmati russi e chél ìo ‘l sta cì al ciàut coi só dói sòzi e la féuna russa. ― Se sèntes che i sbara, clàmeme, ― digi. Su ‘nte n’às, contra la parè de tèra zalda, g’è na svélia de che vècle e fón ségn a ca féuna de desdromenzàrme cando che la ràza pìzzola l’ariverà al numer dói. A che l’ora ìo gévi da èsser con la me compagnìa. L’èra le ùndes, gévi tréi ore per dormìr. E mé trón zó sui cossìni, vestì e con le s-ciarpe. Ma perché po’ nó son bòn de dormìr? Perché po’ pensi ai mé òumi che i è al ciàut enle isbe? Perché po’ stón cì con le récle su drite a sentìr se i sbara? Perché po’ nó me vèn sòn? Nó dòrmi pù da arcanti dì. Vèn de vòuta chéi dói ‘mbos-ciadi che èra de fòra e senti che i parla tra de lori; sènti ‘n pòpo che plànz e stón coi òcli davèrti a vardàr ca parè de tèra zalda. El caposaldo, i chilometri, i mé compagni, i russi morti ente ‘l fiume, la Katiuscia, i me paesani, ‘l tenente Moscioni, le bombe a man, la féuna russa, i muli, i piòcli, el szòp. Ma g’èla ‘ncór l’erba vérda? G’èl ‘ncór ‘l vért? E po’ dòrmi; dormi, dormi. Senza ‘nsognarme ‘ngóta. Come na preda sóta l’aca.
Cando che ca féuna russa la me desdroménza l’è tardi, la m’à lagià dormìr mez’ora de pù. En prèssa e ‘n furia ligi la cuèrta al prosach, méti ‘n s-ciarsèla le bombe a man e su la testa l’elmét. Cando che són pronto per nar fòr ca féuna la m’à dat na chìchera de lat ciàut. Lat come chél che se béo enle màlge l’istà; e che se magna con la polenta enle sere de zenàr. No gialéte e s-ciatoléte, no brodo ‘nglazzà, no pagnòche ‘nglazzade, no vin cristalizà dal frét. Lat. E chésta nó l’è pù naia ’n Russia, ma vacie che le odóra de lat, pàscoi en fiór tra bos-ci de pézzi, cosìne ciàude ‘nle sere de zenàr cando che le féune le fa ciauzzòti e i vècli i fuma la pipa e i conta le storie. La chìchera de lat la fuma ‘nle me man, èl vapór el va su per el nas e ‘l va ente ‘l sanch. Bevi. Ge dón de vòuta la chìchera vòida a la féuna e ge digi: ― Spaziba.
Po’ ài vardà vèrs chéi tréi ‘mbos-ciadi: ― Nó nidéo no? ― Ma ‘ndo vòs nar po’? ― un el mé rispònt: ― Sén zircondadi dai russi e cì stén al ciàut. ― El vedi bèn, ― digi; ― mì vón. Ve saludo e auguri ―. E po’ són tornà foróutra.
Él paés l’èra tut en brigolamént, come cando che ente ‘l bosc’ se ficia ‘n bastón ente ‘n formigiar. Putèi, féune, pòpi, vècli i néva ént enle isbe coi fagòti e saci mèzi pléni e sùbit i tornava fòr coi saci vòidi sóta ‘l braz. I néva ente i magazini che brusava e i togéva tut chél che i podeva salvar da le flame. Slite, muli, camion, machine le néva e le nidéva senza scòpo per le strade; en grupo de cariarmati todes-ci la fat prést a farse strada ente ca confusión. En fum zàlt e àger el se fermava sóra ‘l paés e ‘l plegiava ént le ciase. El ziél l’èra gris, le isbe grise, la neo pestolada dapertut la èra grisa. G’èvi ‘n bócia ancór el saór del lat, ma ormai èri de fòra. Adès ciaminavi vèrs mé ciasa. Che ‘l sia chél che ‘l sia.
Con le man en s-ciarsèla, vardavi chél che suzzedeva ìo ‘ntórna; mé sentivi da mé pòsta. Passando dinanzi a ‘n ciasamént, forsi le scòle, ài vist pénder vèrs la strada dói bandére; una taliana e l’àutra de la Croce Rossa e chésta l’èra ‘nzì granda che scasi la tociava per tèra. De cólp son deventà trist. Me ‘mmazinavi ‘l paés vòit coi magazini che ruàva de brusar, i abitanti seràdi ént enle isbe, calche mul arbandonà che roziava i zigòtoi dei ciapussi che butava su da la neo. Mé ‘mmazinavi i soldadi russi che arivava. I muli, al remór dei cariarmati, i movéva apéna le récle. I nòssi feridi i vardava da le finèstre de l’ospedal. L’èra tut gris e le dói bandére le pendéva vèrs la strada desèrta.
Adès da l’ospedàl èra dré a nir fòr i feridi che podéva ciaminar e i tentava de taciarse a le slite e ai camion de passazo.
Nó èri bòn de véder én soldà de la mé compagnìa e del batalión. Forsi i èra zà partìdi tuti. Ài vist un del Cervino che ciaminava come che ciaminavi mì. L’ài clamà e sén nadi ‘nsèma. G’ài domandà notizie de chei che conossevi. Évi partezipà a n’azión col Cervino l’invèrn prima. ― E ‘l sergente Chienale? ― ài domandà. ― L’è mòrt. ― E ‘l tenente Sacchi? ― Mòrt―. Tanti e tanti d’àutri i èra morti. Pòci, apéna dés, forse, i èra restàdi de chél Cervino che l’èra pù bulo de ‘n batalión de bersaliéri.
Ài traversà ‘l paés e son passà dinanzi ai magazini che brusava. Pù tardi ài savèst che i alpini che èra arivà cacì dal fronte i èra nadi ente i magazini arbandonadi; e i soldadi de la susistenza i éva dit: ― Togéve chél che voléo ―. I à trovà ciocolata, cògnac, vin, marmelada, formai. I sbarava ‘nle bót de cògnac e i metéva sót la gamèla. Dopo tant tribular, a la fìn, i bevéva e i magnava e i dormiva. Tanti nó i s’è pù desdromenzàdi: brusadi o ‘nglazzadi. Àutri a desdromenzàrse i sé sarà giatadi davanti al mus le ciane dei mitra dei russi. Ma calchedun l’è sta bòn a giaruàrne per contarla.
Pòc tèmp prima de nar fòr dal paés, en mèz a tut chél traboldéri, son sta bòn de véder en calun dei òumi de la me compagnìa. L’ài giaruadi. A passar via na valéta, prima de nar ènt en la steppa libera, g’èra tut en mùcel de camion, de slite, de machine. En font a ca valéta g’èra zó camion rebaltadi e ìo g’èra zènt che blestemava, che urlava, che clamava aiùt per spénzer o zerciar de liberar la pista. Me féva piazér véder i camion rebaltadi e che nó se podéva mòver e me son ricordà che l’istà prima, entant che féven che marce de nòt che nó ruàva pù, per svizinàrne al fronte, che file lònge de camion le né passava via e la pólver color ciocolata la ne se taciava al nòs sudór che se ciaminava sóta ‘l prosach, e la se ficiava ‘nla gola e la ne féva spudar zàlt per semmane ‘ntrége.
E chéi de la susistenza, dei magazini e del genio de retrovia da le bande de la pista i né vardava passar e i grignava. Sì! Pòrcia naia, i grignava. «Ma sta bòta i se moveva ancia lori. Diàolo se i se moveva ancia lori. Se i vòl arivar a baita i se mòu sì!» Chesto pensavi ‘ntant che i vardavi a tavanar entorna a le só machine che le portava le ciarte o i bagài di só ufiziai o cissà che diàol. De dré se levava le flame e ‘l fum dei fògi e se sentiva sèmper pù vizìn el rumor de le s-cianonade. «Des-ciantàve, ‘mbos-ciadi, è nù l’ora ancia per voi de ‘mplantar ìo le putèle ‘n le isbe, le machine da scrìver e tuti i àutri azidènti che ‘l diàol li tògia. Empareréo a sbarar col fusìl, nidé con noi se voléo; per noi, ge nén assà».
Pensavi a chésto, e stó pensiér el mé meteva forza e pestavi con ràbia la neo fòr da la pista. Ciaminavi pù ‘mprèssa e névi avanti. Sen nudi su da la valéta. La fila la se slongiava atravèrs la steppa che po’ la sparìva drè al dòs, lontàn. L’èra na strìsa come na S negra su la neo blancia. Me ‘mparéva ‘mpossìbol che ge fus tanti òumi ‘n Russia, na fila ‘nzì lòngia. Canti caposaldi èrel po’ come ‘l nòs? Na colòna lòngia che per tanti dì la géva da restàrme ‘ntéi òcli e per sèmper én mént.
Ma plan plan se néva avanti, massa plan, e ‘nzì con la sclapa che mé nidéva dré, son tornà fòr da la pista per tentar de portàrme pù inanzi. Géven dói Breda con calche miàr de cólpi e ‘ncór la sgnòcola de risèrva. El peso ‘l ne féva sfondar en la neo ma se néva lostés pù ladìni de la colòna. I spalàzzi del prosach i né segiava sóta i brazzi. L’Antonelli, come sèmper, el blestemava e ‘l Tourn ogni tant el mé vardava come per dirme: «La ruerà bèn, no?» Con noi g’èra calchedun de la squadra del Moreschi che ‘l zerciava de restar calche pas endré per schivar él turno de portàr l’arma. L’Antonelli ‘l stramaledìva contra sti cì con le pù bèle paròle de le bètole veronése. Ogni tant se ‘ncontrava calche òm a panza ‘n su en la neo che, ‘nciantà, ‘l né vardava passar senza farne ségn. En ufiziàl taliàn coi stivài e speroni, da na banda de la pista, él féva zèsti e ‘l zigiava per engót. L’èra ‘mbriàc’ e ‘l sgiambirlàva. El crodava zó ‘n la neo, po’ ‘l levava su e ‘l zigiava cissà che e po’ ‘l tornava zó. L’èra ‘nsèma a ‘n carabinier che ‘l tentava de sostègnerlo e de tirarlo avanti. A la fìn i s’è fermadi drè a ‘n fenìl da na banda ‘n la steppa.
Pù avanti ài encontrà àutri soldadi de la mé compagnìa, po’ càter òumi del me plotón e tra chésti ‘l Turrini e ‘l Bosio. I s’era metùdi ‘nsèma na slitòta e i géva ciargà sóra la pesante e tréi ciasse che le podéva èsser portade a spala pléne de munizión. En pòc cì e ‘n pòc ìo èri sta bòn de méter emsèma scasi tut él mé plotón. Ogni bòta che ‘n sclàpét el se univa al mè che l’èra zà gròs, l’èra ‘n piazér; né clamàven per nòm e se grignava e scherzava su le nòsse condizión. Chéi che ciaminava ‘nla colòna i levava i òcli da la neo, i ne déva ‘n oclàda e i tornava a sbassàr la testa. ― Restànte ‘nsèma, ― disévi, ― e vardànte de darge dré. È nù nòt e sén arivadi ente ‘n paesòt en la steppa. Nó sai che dì o che nòt che ‘l fus, sai sól che l’èra frét e géven tanta fam. Né sén giatàdi ‘nsèma coi àutri plotóni de la compagnìa e col batalión. Ormai èren ente 'l nòs ziro: se sentiva parlar bressiàn: ― Corai s’cet, forza s’cet ―. El maggiore Bracchi: ciapèl su la testa, s-ciarpe Vibram, zigherét en bócia, gradi de banda su le mànge del pastràn, el pas segùr, òcli azuri e na ós che te déva calma. ― Coràzo, putèi, ― el diséva en bressian, ― per Pasca sarén tuti a ciasa a magnar el ciaurét ―. El clamava per nòm a bòte un a bòte n’àuter e ‘l grignava.
― Barba de béc’, ― l’à dit (él mé clamava ‘nzì, barba de béc’ o Vècio), ― me ‘mpàres én pòc màger e sdramelà. Ge voròs na pastasùta o ‘n litro de néger. ― Naia potenta se ge ‘l voròss! ― g’ài respondù, ― ancia dói. E el no gé staròssel no? ― Sciur magiur, ― g’à dit el Bodei, ― el deve restar consegnà, ge mancia ‘n botón sul pastràn e ‘l g’à la penna stòrta. ― Enculet ciavad, ― g’à respondù ‘l maggiore. El maggiore ‘l grignava e ‘l scherzava cando che ‘l parlava con noiàutri, ma po’ ‘l deventava serio e ge se smorzava i òcli. E mì pensavi: «Pasca l’è ‘ncór lontana, en apéna passà Nadal; e g’è tanti chilometri da ciaminar».
L’èra nòt e fredìssim, e stéven ìo con le s-ciarpe ‘nla neo a spetàr i órdeni. Vedevi che ‘l capitano l’èra strac e nó ‘l ge n’ampodeva pù. El tenente Cenci, plegià ént ente na cuèrta come fus en siàl, el fumava ‘n zigherét dré a l’àuter e ogni tant el siracàva. Cando che ‘l zuzzava ‘l fum vedevi la brasa impizzarse come l’òcel de ‘n giat. El parlava ‘n pòc con n’alpin del só plotón e ‘l blestemava ente ‘n modo educà con na bèla ós da saléta. El m’è nù vizìn: ― Come vala po’, Vècio? ― ‘l m’à domandà. ― La và bèn, ― g’ài respondù, ― la và bèn; l’è ‘n pòc frét ―. Naia potenta se l’èra frét!
Entórna a noi g’èra ‘n gran gazèr; se sentiva parlar todes-c’, ungherés, e taliàn en tuti i dialèti. pòc lontan brusava calche isba e magazini e la neo ìo ‘ntórna la mandava de vòuta la luze rossastra enfìn ai confìni del paés, endó che dopo scomenziava la steppa. E lazó brusava ancia ‘l paés da ‘ndo che èren partidi dopodisnàr. Ogni tant se sentiva calche tonada e remór de motóri ma ‘mparéva che de là de chél slusór rossàster dei ‘nzèndi nó ge fus pù ‘ngóta. El mondo ‘l ruàva ìo. Diàolo! e noi cognéven nar pù avanti de chél stròu. Ma le s-ciarpe lé èra come de légn, la neo sécia come ‘l sablón e le stéle ‘mparéva che le sbregiàs la pèl come speróni. Ente ‘l paés nó èra restà pù ‘nzuni; nó g’èra nancia vacie, pégore, oche. Lontàn, ente ‘l scur, se sentiva sbufàr i ciagni. I nòssi muli i èra come noi; e con le récle sbassade i se ‘nsoniava i sintéri de le Alpi e l’èrba tèndra. I soflàva vapór dai busi del nas come le baléne; i géva ‘l pél scuertà de bruma e nó i èra mai stadi ‘nzì lustri. E g’èra ancia i piòcli; i nòssi piòcli che i se né ‘ncegiava de tut e i stéva al ciàut ente i posti pù scònti. Eco, pensavi, che fìn faròssei po’, se giavéssite da morir, i piòcli che g’ài adòs? Creperòssei dopo de mì cando che ‘l sanch su le vene ‘l sarà come védro rós o resisteròssei enfìn a primavéra? Cando che, al caposaldo, metéven fòr le maie con carànta gradi de frét per dói dì e dói nòt e le tornavén a méter dopo avérle sugiade vizìn al fornèl sùbit i piòcli i se féva vivi. I èra robusti e forti.
― Rigoni, vòs en zigherét? ― dis el Cenci. Mì fumi, almen el fum l’è ciàut. L’antonelli ‘l sacramenta: ― Vé movéo o no? Che fénte po’ cì? ― E zó na siràca.
A sentìr chéi che g’èra cì prima de noi nidén a savér che i cariarmati russi, arivadi ‘nfìn ìo, i féva spavént. Ma adès sén en tanti: na división ungherese, en corpo corazzà todes-c’, la division Vicenza, chél che è restà de la Julia, la Cuneense e noi de la Tridentina. E po’ tuti i sarvìsi: autoreparti, susistenza, genio, sanità, ecc. La pù tanta part de chésti i à zà arbandonà le armi ’nla neo e i è convinti de èsser zà presonéri. Presonéri se è, pensi e digi, cando che ‘n soldà russo col fusìl empontà a la tó s-cena ‘l te fa ciaminar endó che ‘l vòl él, ma nó l’è come adès.
― Sergentmagiù, ghé rivarem a baita? ― L’è ‘l Giuanin che m’è nù dausìn. ― Ghé rivarem sì, Giuanin, ― ge digi, ― ma nó sta a pensar a la baita adès, sàuta tra la neo per nó ‘nglazzarte i pèi ―. A la fìn el maggiore Bracchi che ‘l s’èra slontanà ‘n zércia de órdeni, le nù de vòuta. Né movén, ma tornàn endré. ― Nén de retroguardia, ― dis él tenente Pendoli. ― Sémper a noi la né tócia, ― rantegiàn. (E chéi del Tirano i dirà autertànt). ― Vestù! Avanti da chésta, ― l’urla ‘l Bracchi. Se ciamina ‘nla neo àuta; ogni tant se bat la testa su l’èlmét del sòzi che è davanti e ogni tant ge vòl córer per star sóta. I magazini e le isbe le brusa e cà e là se sènt zigiar en todes-c’. Passàn vizìn a arcanti panzer col motór empizzà (per nó ‘nglazzarse, pensi). Entant che ciaminavi ‘nla neo ài dat dénter col pè ente ‘n baràtol e ‘l tògi su. L’è mèz plén e al slusór de ‘n inzèndi védi che g’è dént ròba da magnar. Méti ént la man senza tòrme fòr él gant: chésta le mana de Mosè: marmelada e botér mesdadi ‘nsèma. Me léci ‘l gant e i baffi; entant che ciamini magni e magna chéi che mé è dausìn. Nó saveròssi dir cant che én ciaminà; ogni pas emparéva ‘n chilometro e ogni àtimo n’ora; nó se arivava mai e nó la ruàva mai. A la fin ne ferman a de le isbe fòr de man. Sistèmi ‘l mé plotón enté na ciasa de matóni: él sarà sta le scòle o la ciasa del starosta. G’èra ìo ancia arcanti soldadi dell’autocentro. Chésti i è come i piòcli: ge n’è dapertut. E g’è ‘n fòc’, e g’è ciàut e perfìn paia sul pavimént. Ah! che bèl petàrse zó e tirarse fòr l’elmét e méter el prosach sóta la testa strenzùdi al ciàut un vizìn a l’àuter. A la fin podén seràr i òcli e dormìr.
Ma cì èl po’ che mé clama ìo de fòr? Ne a farve fóter, lagiàme dormìr. Un el davèrz la porta e ‘l fa ‘l me nòm: ― Vai dal capitano, che ‘l te vòl ―. G’ài dént en fòc’ che me brusa. Lévi su, i me compagni i è zà ‘ndormenzàdi e i rónzegia. Per nar foróutra devi passar via sóra i só pèi: i smòcola, i davèrz i òcli, i sé zira da l’àutra e i torna a dormìr. De fòra l’è frét; g’è tut silenzio, ‘l portaórdeni nó ‘l g’è pù, g’è ‘nvéze tante stéle ente ‘l ziél come a setèmber. Ma a chél tèmp le èra bèle le nòt de setèmber ente i ciampi de gran e papaveri; ste stéle le èra tièpide e dolze come la tèra. Adès nó sai se l’è ‘n cialciaròt o se ‘n spirità ‘l se divertìva de scondión. De fòra nó g’è ‘nzun e vón a zerciar él capitano che me vòl. Che g’averàl da dirme po’? Zérci ‘nte n’isba e nó ‘l trovi, bati a de le àutre. I mé rispònt en todes-c’: ― Raus! ― o ‘n bressian: ― Inculet! ― Tróvi i fusiléri de la mé compagnìa e i me domanda se vòi nar ént a dormìr da lori. ― Zérci ‘l capitano, ― digi. ― Èl cì? ― No ― i me rispont. Ziri ‘ntra i ciavài dei ungheresi e zérci ‘l capitano; ‘l clami per le piste che le porta a la steppa. Enzuni che me respònt. Le stéle le me sbrègia la ciarn me vèn da plànzer e da maledìr. Voròssi copàr calchedun. Péstoli la neo rabiós come ma bestia; àziti i brazzi; fón sgringenàr i denti; me bala i sassi ‘n la gola. Càlmete! Nó sta dar fòr da mat! Calma! Torna ‘n l’isba del tó plotón, torna a dormìr. Cissà chél che te speta domàn. Domàn! Ma ormai l’è zà l’alba, lazó scomenzia a nar zó ‘l sol. Le matine al caposaldo cando che rientravi ‘nla tana ciàuda e ‘l cafè l’èra pronto; le matine prima de nìr soldà cando che névi per legna e sentivi ciantàr él giàl zedrón, le matine che névi su per le malge col mul gris. La sarà ancóra a dormìr entra i linzòi apéna lavadi e ‘mprofumadi, en la só zità al mare, e dal mar nirà ént el prìm lusór de l’alba. Ma ‘l saròss mèio petàrse su chél mùcel de neo e dormìr, cissà che mòrbia che la sarà. Su con le récle, stai su con le récle, zércia l’isba del tó plotón. Struci i denti e i pugni e dón peàde ‘nla neo. Trovi l’isba, von ént e cròdi zó sóra i me compagni ciàudi. Ma nó dormi nancia n’ora perché ‘l Cenci ‘l bat su l’us e ‘l dis fòrt: ― Plotón mitraliéri sveglia! Fé prést, che sé và. Rigoni sveglia! ― Sènti i me compagni che léva su e ‘n silenzio i ‘nròdola su le cuèrte e po’ le siràche de l’Antonelli. Strangosseròssi de dormìr ancór ‘n pòc, sól én pòc; nó ge n’ampòdi pù; o dón fòr da mat o me sbari ént. Ma però lévi su, von fòra, méti ‘nsèma ‘l plotón, contròli per véder se mancia calchedun; von a zerciàr chéi che tardivàva e a far sté ròbe torni a èsser chél che són sèmper sta. Nó pensi pù nè a la sòn nè al frét. Vardi bèn de nó avér lagià ‘ngót en l’isba, munizión o armi. Contròli chéi che g’è, vardi se le armi le è néte, tiri ‘l ciarél de armamento e cialci ‘l botón perengót. G’ài en fisico straordenari: mùscoi, nèrvi, ossi; nó credèvi pròpi che ‘l podès soportar tut chél che me suzzedéva. Né ‘nviàn per nar da l’àutra banda del paés. I àutri plotoni de la compagnìa i è zà partìdi e noi sén i ultimi. Passan via le slite dei ungheresi e ‘n sclap de artilieria alpina. Zó ‘nte na valéta pòc fónda ne metén ensèma al rèst de la compagnia. Ma mancia ‘l capitano. El maggiore Bracchi, ‘l g’à ‘l nervóso, el ciamina avanti e ‘ndré su la neo. El mé clama e ‘l me manda a zerciar el capitano e na compagnia che mancia. ― Fai prést, ― me dis el Bracchi, ― cognén dàrge adòs e zerciar de davèrzer la sacca ―.
Torni a far la strada. E trovi ‘l capitano. L’è su ‘nte na slita; ‘l me clama che son ancór lontan. ― Rigoni, paesan, ― el dis, ― g’ài la féver. Volevi fermàrme ‘nte n’isba; nó stón bèn migia. Endó èla po’ la compagnia? ― Capitano,― digi, ― la compagnia l’è lazó, ― e ge fón ségn con la man. ― La vé spèta, me manda a zerciarve ‘l maggiore.
Col capitano g’èra ‘nsèma l’atendènte e ‘l conduzènte de la slita. Nó ‘l vardàva fòr pù bèn come ‘mbòt, aléger e dritón; ma con la cuèrta tirada su la testa come fus en siàl e ‘l passamontagna tirà zó ‘nfìn al còl, me par pù chél contrabandiér de Valstagna.
― Portàme da la mé compagnia, ― dis el capitano, ― nó lagiàme da mé pòsta. Son el vòs capitano, no? Nó voréo migia lagiàrme cì da mé pòsta, son él vòs capitano! G’ài la féver, ― el dis. ― Dai che nén, ― ge rispondi.
Trovi ‘n tenente de ca compagnia che manciava, con el só plotón. ― La compagnia l’è cì che la vèn, ― el me dis. Ma ‘ntant en tardivà e al nòs posto è nà ‘l Verona e ‘n batalión del 5°. Se sènt zà sbarar. I sbara fòrt. Se sènt le ràfiche secie dei mitra russi, le nòsse pesanti, l’uzzenàr dei colpi dei szòpi, calche scòpio de mortàl e ancia bombe a man. La dev’èsser dura su ìo. Senti i sgrìsoi su per el fil de la s-cena, me par de sentìr i balini cosìr la me anima, ogni tant me sta zó ‘l flà. Me vèn na gran malancolìa e ‘n grant desidèri de plànzer. Lasù ‘ndo che i sbara: na fila de isbe su la còsta de na mugila. E ge vòl passar, i dis, perché al dé là g’è na strada da ‘ndo che pòl nìrne ‘ncòntra le motorizzade todes-ce.
Ma i russi nó i vòl lagiàrne passar. I sbara, i sbara, i sbara e mì g’ài paura e se fùssite su con lori nó ge n’averòssi. Me par che a ogni rafica a ogni paca me se destacîa vergót. Noi sén cì pronti a darne da far e voròssi finirla de star cì a spetàr ente sta valéta fréda dausìna a stó paés e con sta ‘ngóssa. Passerai o èla finìda per dalbòn? I me compagni i è straci, ogni tant ‘n òm del me plotón el se ‘n va, el zira per el paés tra le slite dei ungheresi. Chésti cì l’è i pù calmóni e i pù neotrali de tuti. I g’à le slite ciargiade de lardo, salami, zùcer, cadratini de vitamine, ma armi e munizión migia. I alpini i zira ‘ntórn a le slite, fasèndo finta de ‘ngót, con le man en s-ciarsèla e col far da paslocóni. Cando che i torna tra de noiàutri da sóta i pastrani i tira fòr tòci de lardo e salami. En empizzà ‘n gran fòc’, e stéven ìo ‘ntórn en zércel e ogni tant ne ziràn da l’àutra per s-ciaudàrne da tute dói le bande. Se zàcola e ‘l vin l’è l’argomént prindetùt. ― Cando che sarài a ciasa vòi far él bagno ente na bót de vin, ― dis l’Antonelli. ― E mì magnàr tréi gamèle de pastasùta, ― ge tacia ‘l Bodei (el s’è zà desmentegià che a ciasa se magna ente ‘l piat), ― e fumar na zìghera lòngia come n’alpenstock ―. Serio e segur, vardando ‘l fòc’, el Meschini ‘l dis: ― Far na gran bala de sgnapa e col flà desfàr tuta la neo de la Russia ―. Ma ogni tant se sta ziti e lasù i sèita a sbarar. ― I sbara, ― dis l’Antonelli, e zó blestéme. ― Tourn! ― el zìgia, batèndoge na man su la spala: ― e bute e meze bute, Barbèra e Grignolin! ― E ‘l Tourn l’àuza la testa, e i só ocléti da sgerlàt sóta ‘l passamontagna i se ‘mpizza: ― Basta ch’el sia da beive, ― ‘l dis. Ma cì pòrcia naia nó g’è ‘ngóta. En fòc’ che te ‘nfumgia dinanzi e neo che te ‘nglàzza de drè. I dói tenenti, ‘l Cenci e ‘l Pendoli, i clama l’adunata vizìn a le slite de la compagnia: g’è vergót da dar fòr. L’è i ultimi vìveri che ne vèn dat come razión e che i cosinéri i è stadi bòni de portar ‘nfìn cì. Èri segùr che nó ge fus sta pù ‘ngóta. I saci de le pagnòche i è ‘ngrostàdi de neo e i sa odór da zìgole, da ciarn, da consèrva, da fum de cafè; ensoma, e séva da cosinéri. G’è dói pagnòche per un, dure, ‘nglazzade, e vècle; e da le slite vèn fòr ancia na forma de formai e ancia chél l’è ‘nglazzà. Per spacarlo ‘l tenente Cenci ‘l cògn tòr én manaròt e po’ ge dón na man mì con la baionéta e far le razión per i plotóni. G’è ancia cògnac. Cando che ‘l cosinér el tira fòr i barisèi sentìn l’odór e snasàn l’aria come i ciagni da ciazza e chéi che è pù lontàn e se fa sóta. Capisquadra fòra le gamèle! Cante bòte che ài fat le razión en càter ani de naia: na gamèla enfìn ai clòudi del mànec òt razión de vin, na gamelòta de cògnac na squadra. Ma de cògnac adès ge n’è de pù e le part i le fa ‘l Cenci. Tògi coi capisquadra la roba per el me plotón. Entórna al fòc’ bevén el cògnac; entórna al fòc’. L’Antonelli ‘l smòcola, él Tourn el se lécia i baffi, el Meschini ‘l s-ciaìna. El Cenci ‘l vèn da noi. ― En gamba, pesante, ― ‘l dis e ‘l né dà da fumar. Naia potente!
Sai che vizìn a noi del Vestone ge doròss èsserge ‘l batalión del genio alpino de la nòssa división endó che g’ài ent i paesani e von a zerciarli. Trovi ‘l Vècio e ‘l Renzo. I vèn da la batalia endó che i èra de colegamento dal colonèl Signorini. Apena che i vedi ciaminar straci su la neo me torna ‘n ment che ‘n setèmber i èra nudi a trovarme ‘n trinzèa e la me tana l’èra scònta ‘nzì ben ente ‘n ciamp de formént che scasi i ge crodava ent con la moto che i guidava. El rumor de la moto ente ‘l ciamp de gran l’èra ‘n pòc fòr del normale. Se sentiva sol chél e mì butà zó ‘n la me tana, pensavi: «Cì saràl po’?» E l’èra lori, i me paesani che i me portava ‘n sacét de formént per far el pan. Che dì g’evi ‘n barisèl de vin: en mes de razión sparagnade. A ‘ncontrarli me pareva de véder el me paes. ― Ciao Renzo, ciao Vècio. ― Mario! ― Mario! ― I vèn dal combatimént e i è straci. ― Sta bòta Mario nó sai se ariverén a ciasa; ge lagiàn cì la pèl. I russi nó i ne lagia passar, ― me dis el Vècio. L’è avelì. Cissà canti che ‘l n’avrà visti morìr; cissà chél che sarà passà da la so radio. El Renzo, ‘nveze, l’è sèmper compagn. Se ‘l giavès en fiasc’ de vin o se ‘l sentìs na quaia ciantàr en la biava, a la sacca nó ‘l ge penseròs pù. Ma forse nó ‘l ge pensa nancia adès. ― Corazo, paesani, ― digi, ― cando che sarén tornadi a ciasa vederéo che festa che farén cante pastasute e che beùde! Ge sarà ancia ‘l Scelli con l’armònica e le putèle e la sgnapa ―. Ma ‘l Vècio ‘l grigna strac masnà con i òcli lustri. Ge domandi del Rino. Nó i sa dirme endó che ‘l sia e alór von a zerciarlo. Trovi ‘l tenente medico del so batalión che ‘l me dis che i l’à vist pròpi n’àtimo prima. Son contènt: almén l’è vìo. Domandi ai so sòzi: ― L’èra cì sto momént, ― i me dis. El clami ma no ‘l trovi. Encontri l’Adriano e ‘l Zanardini: ― Corazo, ― digi, ― vedé che ge la farén ―. Torni endó che g’èra ‘l me plotón. Me meti dré a n’ isba e ‘mpizzi ‘l fòc’. No sai come, me giati ‘nsèma al Marco Dalle Nogare. El Marco che no ‘l se risparmiava mai con enzun, amìzi de tuti. Con el stevi mèio ancia mì. en la s-ciarsèla del pastràn, ài trovà ‘n pachét de verdura seciada; desfan en pòc de neo en la gamèla e la metén su a bóier. Po’ magnan ensèma. ― Che naia, Marco! ― Ma noi dói sen alégri assà; e parlan de cando che èren en Albania e en svoidà na botilia de Kummel dópel. Dopo magnà ‘l Marco ‘l torna con i portaordeni del comando de rezimént.
Le ore le passa pegre. El frét el cresséva man man che nidéva sera. Lassù nó se è dezìso ‘ncór engót e i colpi i se fa sèmper pù clari, ancia le rafiche le ‘mpar strace. El ziél l’è tut vért-zelèste, fermo come la glaz, i alpini i parla pòc e sotaós entrà de lori. Me vèn vizìn el Giuanin, el me varda da sóta la cuèrta che ‘l s’è tirà su la testa, no ‘l dis engót e ‘l se ‘n va. Voròssi clamarlo e zigiàrge: «Perché po’ no me domàndes se ariverén a baita?» L’è frét e è dré a nìr nòt, la neo e ‘l ziél i è compagni. A st’ora ente ‘l me paes le vacîe le vèn fòr da le stale e le va a béver su dal bus fat ente la glaz de le pozze. Da le stale vèn fòr el vapór e l’odór de la grassa e del lat. Le s-cene de le vacîe le fuma e i ciamini i fuma. El sol el fa tut ros: la neo, le nùgole, i monti e le fazzòte dei pòpi che zugia con le slite sui mucli de neo: me vedi ancia mì ‘ntra chei pòpi. E le ciase le è ciàude e le vècle dausìn ai fornèi le zusta i ciauzzòti dei putèi. Ma ancia lazó lontan en la steppa g’èra ‘n ciantón ciàut. La neo l’èra sèmper compagna, endó che va zó ‘l sol tut viola, e le plante le se àuzza vèrs el ziél: sóta le bedóle blance e tèndre ‘n grupét de isbe. Empareva che ìo no ge fus la guera; le era fòr del tèmp, fòra dal mondo, tut come mili ani fa e forsi come ‘ntra mili ani che nirà ‘ncór. Ìo i zustava i plòvi e le coréze dei ciavài; i nòni i pipava, le féune le filava la cianevèla. No podeva èsserge la guera sóta chél ziél viola e che bedóle blance, en che isbe lontane ‘nla steppa. Pensavi: «Vòi ancia mì nar en chél ciàut, e po’ se desferà la neo, le bedóle le se farà vérde e scouterài la tera che sbròcia. Narài en la steppa con le vacîe, e a la sera, entant che fumi macorka, scouterai le quaie ente ‘l ciamp de formént. D’autón taierài i pomi e i peri a fléte per far el siròp e conzerài le coréze dei ciavài e i plòvi e deventerai vècel senza che sia mai sta na guera. Me desmentegerài de tut e crederài de èsser sta sèmper ìo». Vardavi en chél ciàut e nideva sèmper pù nòt.
Ma po’ ài sentù n’ufiziàl che ‘l clamava l’adunata e grignavi. ― Adunata Vestone. ― Zincantazìnc’ adunata! ― S’è binà ‘nsèma le compagnìe, i plotóni, le squadre. Se tornava a far la retroguardia. L’èra sera e nó ciapìvi endó che néven. Vedevi ‘ntorn a mì zènt che ciaminava e mì ge névi dré. Dopo (cant po’ dopo?) ne sen fermadi vizìn a ‘n ciasamént bas e lònc’, isolà ‘nla steppa. Ìo en trovà tréi o càter cariarmati todes-ci e ‘n grupo de artilieria alpina. El ciasamént el geva da èsser stà ‘n magazìn de calche colcos o ‘n stalón de bestie. De ènt l’èra frét e g’èra odór de muli, e per tèra paia mesdada en la grassa. Entrà le crèpe se vedeva le stele. No sai endó che le èra nade le àutre compagnìe; noi ne sen fermadi. Ài fat i turni de vedéta e ài metù fòr le sentinèle del me plotón. Ente na busa ài empizzà ‘l fòc’ con en fassinèl de rami séci e ‘nla neo desfada ài fat bóier na pagnòca ‘nglazzada. En s-ciarsèla g’evi ancia ‘n s-ciartòz de sal.
L’èra tant frét, frét; el fòc’ el feva pu fum che flama e i òcli i me brusava per el fum, el frét e la sòn. Me sentìvi trist, sol soliènto senza ciapìr la ciàusa de la me malancolìa. Forsi l’èra chél grant silenzio che g’èra ìo ‘ntorn, la neo, el ziél plén de stele che se perdeva con la neo. Epur, ancia ‘n condizión del zènere, el còrp el feva ‘l so dovér: le giambe le me portava ‘n zercia de rami seci, le man le metéva i pestadizi sul fòc’ e le sfodegiàva enle s-ciarsèle per zerciàr la sal da méter en la gamèla. Ancia ‘l zervèl el feva ‘l so dovér perché, dopo, son nà a far en ziro da le vedéte (― Come vala po’, sergentmagiù? ― la va ben, la va ben; mòvite che se no te ‘n glàzzes) e son nà a clamar chei che geva da dar el cambi. L’èra come se mì fùssite envéze che un dói e un de sti dói el steva ìo a vardar chél che feva l’àuter e ‘l ge diseva chél che ‘l già da far e nó far. El mistèro l’èra che un el viveva come viveva l’àuter, ma pròpi come che un el podès tociàr l’àuter.
A dormir son nà ente ‘n depòsit. Ma i posti mióri i èra zà ocupadi e alór me son slongià dré ai muli, pròpi sóta le cóe. L’èra tut plén de artiliéri e alpini e ge voleva ciaminarge sora. Vardavi bèn de far plan, de ciaminar lizér ma calche bòta me ciapitava lostés de pestarge sóra a calche pé ‘nglazzà e alór l’èra urli e blestéme. Ogni tant g’evi da nar fòr per dar el cambi e seguràrme de le vedéte. Èri apéna nù ent da un de sti contròli, e n’artiliér, ente l’orbèra, el m’à metù i s-ciarponi sul mus e ‘l m’à lagià i segni de le bròce su la pèl. Alór ancia mì ài zigià con tuta la me ós.
Prima de l’alba g’è sta l’adunata ancóra ‘n bòt; órden de arbandonàr tut men che le armi e le munizión. I me compagni i me varda e i me fa véder en fassét de lìtere e i me domanda: ― Cheste podénte tègnerle? ― I è avelìdi e pensierósi; enzun péta via le munizión. ― Forse a la fìn se parte, ― g’ài dit a lori, ― giaverén da ciaminàr assà e l’è mèio èsser lizéri ―. I dis i ufiziài: ― Fé prést, se parte.
Ciaminan putòst asvèlti. Le stele le fa prest a sparìr e ‘l ziél el torna come ieri. Na compagnìa del nòs batalión che manciava a l’adunata nó se sa endó che la sia nada a ruàr. Pù tardi son nù a savér che ca compagnìa l’èra stada fata presonéra. L’èra restada ‘ndré e pròpi ca domàn l’èra arivada tardi a la posizión. Da la steppa nideva avanti file de òumi con le divise color sabia e i ufiziài i diseva: ― L’è ungheresi che i vèn a dàrne ‘l cambi ―. Ma cando che i èra ìo adòs i s’è acòrti che i èra russi. E ‘nzì i è restadi. S’è salvà n’ufiziàl, calche alpin, e ‘l capitano che po’ dopo ‘l n’à zapà. L’èra ‘mbriàc’ de cògnac e ‘l zigiava: ― La me compagnìa l’è tuta presonéra, sen tuti zircondadi, l’è inutile combàter ―. Ma l’èra stìnc’ come ‘n bacét e ‘nzun ge deva fé.
Adès tocia a noi de nar su a tentar de róter l’assèdi. I dis che stanòt i ufiziài de la nòssa división i abia fat consìlio e i se sia dezìsi a tentar la sòrt enfìn a l’ultima speranza.
Deventàn tuti pù calmi, scasi alégri, sen convinti che sta bòta ge la fen de segur. Cianti ‘nsèma a l’Antonelli e al Tourn: «Maria Giuana l’era su l’us…» Calchedun che passava i ne vardava e ge féven pecià: i crét che sìente nadi fòr mati. Ma noiàutri ciantàn ancór pù alégri. Él tenente Cenci ‘l grigna.
― Avanti ‘l Vestone, ― se sènt zigiar. Eco, adès tocerà a noi. Nen dinanzi a tuti. I artiliéri i davèrz le zibèrne e i ne da i so caricatori e le so bombe a man. I ne varda come noi vardàven chei che neva ieri e i zercia de farne corazo. Grigni con l’Antonelli e disén: ― Vardà de sbaràr zùst col 75/13, a fil de penna. ― Ste pur calmi paesani, ― i ne dis, ― ste calmi.
Eco, adès doròssen èsser sóta ‘l tiro. Ma perché po’ i russi nó i sbara? Ogni tant se vét su la neo n’alpin lònc’ tirènt: l’è i nòssi compagni del Verona che è restà ieri con le s-ciarpe al sol. A le prime ciase sentìn calche rafica de arma automatica, po’ dopo pù ‘ngót. Ziràn da l’endrita e ne portàn ente ‘n bos-c’ de róuri. Se se sfonda con tut la giamba ‘nla neo; ente ‘l bos-c’ empizzàn el fòc’ con le ciasséte vòide de le munizión. I à dit de spetar cacì. Adès i russi i s’è piazzadi en che l’àuter paés lazó che l’è scasi tacià a chesto ‘ndó che sen noi; e ge vòl passar pròpi da ìo perché, i sèita a dìrne, che dopo g’è na bela strada da ‘ndo che ne vèn encòntra le motorizzade todes-ce. Cacì a comandar el me plotón vèn en tenente da Gevova. Ma nó l’è pròpi bòn de comandar, perlomén ente ste situazión cì, e ‘l met ensèma na gran confusion tra i me òumi. L’è sèmper con na man su la fondina de la pistòla e con l’àutra el sèita a far zèsti; el zigia: ― Dovéo nìr con mì, che mì ve pòrti en Nitalia, a cì che se slontana ge sbari ―. E ‘ntant nó ‘l se segùra che le armi le vagia bèn e se gen assà munizión. Noi nó ge den tanta fé né ai só zèsti né a le so zàcola e mì von a far dói zàcole coi fusiléri. Entorn al fòc’ i è dré a netàr i mitraliatori. Ge fon portar ìo dói Breda che le è ‘n grado de nar bèn.
― Avanti ‘l Vestone, ― se sènt ancóra. En testa a la compagnìa vedén el capitano; nó sai endó che l’è sta ‘infin adès, ne ‘l giatàn dinanzi a noi come na bòta.
Entant, da ‘ndo che sen partidi stadomàn, e nù su na prozessión de zènt. Su l’ór del bos-c’ i à piazzà de che Katiusce todes-ce; son curiós de vardar chei artitèci e pensi spaventà al remór che le farà cando che le sbara. I ufiziài i è dré a studiar la manòura. Noi de la zincantazìnc’ giaverén da far en zirò lònc’ e zapar el paés scasi dal de dré. El Valchiese e i batalióni del 5° i manourerà con noi; a l’ultim momént scomenzierà le Katiusce e i cariarmati dei todes-ci. Le autocaréte e i camion e è arbandonadi sul traciato che ariva cassù. Passàndoge vizìn vedén che i autisti i met fòr de uso i motori e i tira su la benzina per méterla ente i cariarmati. Sparpaiadi su la neo se vet pachi e da le ciasse sfondade ven fòra ciarte, ruolini, rezistri ecc. e son contènt de véder la fin de che ròbe.
Vedi che desmonta da n’autocaréta ‘l tenente Moscioni. El ciamina sgerlant su la neo, l’è sbatù, el strucia i denti e ‘l ven avanti stìnc’ e lònc’. El clami e ge von encòntra. El me domanda sùbit del so plotón e de la compagnìa: ― Vèl ìo ‘l so plotón, siór tenente ―. Averòssi volèst domandàrge tante ròbe e el a mì. Ma ne vardàn felìzi de èsser ancór ensèma.
Ciaminàn en la neo àuta, se va avanti con fadìgia. A portar le armi se se sfonda e la na pena tirar su la giamba da la neo e portarla avanti per far el pas. Sen tuti straci mòrti e ancia per mì sèmper pù difìzil far dar el cambi ai portadóri. El tenente X… el vòl èsser sóra e comandar, el g’à sèmper la pistòla ‘n man, ma me n’ascòrzi che nó i lo scólta e nó i se fida de el: el zigia massa.
Ancia mì porti ‘l trepè per el me tòc’. Adès è nù fòra ‘l sol e se sugia. Sen a l’avèrta, e ‘nzì su la neo se è ‘n bel bersalio. Ciamini col ansia e pensi: «Se i sbaràs coi mortài? Per le so armi automatiche sen ancór massa lontani». Me n’ascòrzi che arcanti òumi del me plotón nó i me vèn dré, ancia i me amizi i se n’ascòrz e i me domanda: ― Perché po’ nó i vèn con noiàutri? ― Sténte ‘nsèma, dai corazo, che ge la fen, ― digi, ― noi den brigia. L’Antonelli ‘l stramaledìva sèmper de pù, perché ‘l se sfondava sóta chél pesaròl de l’arma. L’è pròpi ‘n gamba; el blestéma e ‘l sacramenta ma ‘l va sèmper inanzi e l’arma de la so squadra i la porta scasi sèmper el. El tenente, che nó ‘l vòl sentìr blestemar, el ge crida a l’Antonelli. L’Antonelli ‘l blestéma pù fòrt e i lo manda a farse fóter. Chésto l’è ‘n recòrt che nó me desméntegi.
I àutri plotoni i sèghita a ciaminar en desórden a l’andrìta; noi cognén protézer la ‘nzancia de la compagnìa, i russi i poròss ciapitar da chesta. El capitano l’è ‘n testa a tuti e ‘l ne urla de ciaminar pù ‘mprèssa. Senti le ós del Pendoli, del Cenci e del Moscioni che i para i so plotoni. Tut de cólp, sènti che sóta la grósta de tera che me scuèrta ‘l mus, devènti bròldo; ài sentù arcanti colpi de partènza. Eco ‘l sìgol: mortai. Le bombe le ne passa sóra e le va a scopiar zincànta metri pù sóta endó che nó g’è ‘nzuni. ― Avanti, prést, avanti, ― digi. Ma come se fa po’? ― Avanti, che zó ìo g’è ca valéta endó che se pòl tòrse fòra. Avanti prést ―. Tuti i vòl strénzerse vizìn a mì. ― Sparpaiàve, ― zigi mì. ― a l’anzancia ―. Eco che adès se sènt en tòn lònc’, fastidiós; el cognóssi ben ma nó ‘l me par enzì furiós come ‘n bòt. Levi la testa e come che vedi che le strìse de le bombe le va ‘n direzión dei russi son contènt. ― Le è per lori! ― urli, ― l’è i todes-ci che sbara ―. Endó che cròda i colpi vedén calche isba che zapa fòc’ e sùbit i mortai russi i desmét de sbararne a noi. Se sènt na bèla sgranelada de szopetade en prinzìpi al paés; ìo g’è ‘l Valchiese, noi sen pù inanzi de lori e gen da far en ziro lònc’. El tenente, ‘ntant, el sèita a zigiar con la pistòla ente ‘l pugn. El vét russi dapertut, el tòl per russi ancia i plotoni de la nòssa compagnìa e ‘l voròss piazzar le armi ogni zènto metri direzèndole vèrs cissà che. Mì credi che l’èra mat o se no l’èra dré a deventàrlo.
Ente chéla, a ciàusa de la confusión che feva ‘l tenente, e del tèmp che se perdeva a cambiar i portadóri, i plotoni che restava de la nòssa compagnìa i n’eva destacià de ‘n bèl tòc’. El capitano ‘l ne urlava da lontan: ― Fé prést ―. E ‘l se la togéva con mì. E l’èra zusta che ge voleva far prést, perché ‘n caso de combatimént noiàutri restàven taiadi fòra e nó podéven aidàr i fusiléri con le pesanti. Alór ge den dré. Sugian e sacramentàn ma a la fin arivan su ‘nte ‘n dòs endó che se pòl tirar el flà. Rimontan; adès sen vizìni al paés e vardan de completar la manòura. Vedi na ròba scura su la neo e vón vizìn: l’è n’alpin de l’Edolo, ‘l g’à la mazzòcola verda. Empar che ‘l dòrmia en paze, a l’ùltim momént l’avrà vist i pàscoi verdi de la Val Camonica e l’avrà sentù le ciòche de le vacîe.
Ente ‘l paés, tra n’isba e l’àutra, passa lèste le slite e senti scòpi de bombe a man. ― Vardà,― urli, ― i s-ciampa ―. Ancór en pòc, avanti. En ruà de fàrge ‘l ziro, sen arivadi a le ultime isbe del paés. Ge vòl star atenti perché i sbara ancia da pòci metri. Ma ‘nveze no; per nó restar zircondadi, a l’ùltim momént i se n’è nadi senza dàrne còntra pù de tant. Sóra ‘l paés stagnava na nùgola de fum néger e spuzzolènt, calche isba la brusa, vizìn a cheste g’è mòrti: féune, pòpi, òumi. Se sènt bèrgemi e planzùde. Me vèn de tut a véder che ròbe e zerci de voutàrme da l’àutra. Ma ìo l’è come na calamita e vón a vardàr sèmper ìo.
Ne ferman a béver vizìn a ‘n póz e cialàn zó le gamèle col bazilón. Cacì ne ferman en pòc.
El colonèl Signorini el ne passa de flànc’, la so fazza onesta la grigna de sodisfazión; la manòura l’è nuda bèn come fata ‘nla piazza d’armi e ‘l ne dis: ― Bravi putèi ―. Ente ‘l stes istant tuti i tira ‘n sospiro de soliévo, e i devènta alégri. Adès l’è finida! Ancór pòci chilometri e sarén fòra dal zircondamént. Dinanzi a noiàutri se davèrz na strada largia e batuta. El tenente del me plotón el dis: ― Eo vist chél che ge voleva? Ormai sen en Nitalia. Ve l’evi dit de nìr con mì.
Ne zapa ancia i òumi del me plotón che al prinzìpi de l’operazión i s’èra slontanadi. G’ài cridà; l’Antonelli nó i li varda nancia. A ogni modo i ciargi de le armi adès. El maggior Bracchi l’è aléger e supòsto, el se dà le man d’entórn a méter ensèma le compagnìe del so Vestone: ― Dai s’cet, forza s’cet! Da Pasca sen a ciasa a magnar el ciaurét.
Entant la testa de la colòna la ne giarùa, la fin la se pèrt ente la steppa. Niden a saver che ‘ndo che èren stamatina è arivà i cariarmati russi. ― I à fat na straze, ― i ne dis. La división ungherese l’è restada scasi tuta presonéra ensèma a chei che nó i geva assà corazo o forza per nìr con noi. Adès però tuti i cór avanti fasèndo confusión. En testa, però, ge vòl zènt armada e se sènt zigiàr: ― Avanti la Tridentina ―. El Bracchi l’urla: ― Vestù! Avanti.
El sol l’è bas, le nòsse ombre le se slòngia su la neo. Entórna g’è tut na planadura che nó se vedeva la fìn, senza ciase, senza àrboi, senza ‘l ségn de n’òm, sol noiàutri e la fila lòngia dré de noi che se sgrana lontan endó che ‘l ziél l’è tut un con la steppa.
Ciaminan. Vardando ‘n ziro, me n’ascòrzi che su la nòssa via, en pòc fòr de man, g’è arcanti ciavài sparpaiàdi. La spónti a brancarli. Sul pù fòrt provan a ciargiar le dói Breda e le munizión. Ma ‘l capitano nó ‘l vòl. El g’à chéla che le armi le deve èsser sèmper pronte a la man. E alór ne tiràn dré i ciavài e le armi su le spale. Da ìo a ‘n pezzòt en ciavàl i lo tòl el capitano e ‘l ge monta sóra. Lìè strac e tant e ‘l g’à la féver. Un ciavàl i se lo tòl el Cenci per el so plotón. Sul ciavàl che me resta ciargi su i prosaci dei portadori.
Adès el sol nó ‘l g’è pù e se ciamina ancóra. Muti, con le teste basse, bisolàn, zercian de méter i pèi su le péste del compagn che gen dinanzi. Perché po’ ciaminàn enzì? Per crodar su la neo en pòc pù avanti e nó levar su pù.
Alt. El compagn davanti ‘l s’è fermà e tuti ne fermàn. Ne petàn en la neo. Ufiziài superiori taliani e todes-ci su ‘nte ‘n cingolà, vizìn a noi, i contròla ciarte e bussole. Le ore le passa, vèn nòt e nó se mòu enzuni. Forse i spèta che vegnîa n’aviso da l’aradio. A star ìo fermi se sènt el frét de pù che prima, e tut ìo ‘ntórna l’è scur: la steppa e ‘l zièl. Erbe secie e dure che pìcia fòr da la neo. Ente ‘l vènt le fa ‘n remór en pòc strambo e l’è l’unico che se sènt. De noiàutri ‘nzun che parlia. Ne sentàn zó su la neo con la cuèrta su le spale un vizìn a l’àuter. Sen de glaz dent e fòra, epur sen ancór vivi. Tògi fòr dal prosach la s-ciatoléta de ciarn de riserva. La davèrzi, ma me par de zaciar glaz, nó la g’à saór mìgia e nó la vòl narme zó; son bòn de magnàrnen la mèza e ‘l rèst torni a méterlo ente ‘l prosach. Levi su, bati i pèi, von vizìn al tenente Moscioni. Vèn ancia ‘l Cenci e ‘nsèma ne fuman en zigherét. Ne disén pòce parole, empar che ne se sia ‘nglazzà ancia le ciane de la gola. Però restar enzì en pè, a fumar, el ne da ‘n pòc de consolazión. Nó pensàn a ‘ngót, fuman e l’è tut silenzio. Nó se sènt nancia l’Antonelli a smocolar.
― En pè! Su ‘n pè! ― a le tante se sènt zigiar da calchedun. Se torna a nar. L’è difizìl, pròpi difìzil tornar a far i primi passi; le giambe le fa mal, le spale ancia, el còrp tut endebolì dal frét empar che nó l’obidissia pù. Calchedun el torna a crodar zó ‘nla neo apena levà su. Ma ‘n pòc al bòt, plan planin le giambe le torna a portar inanzi ‘l còrp.
Dónca, se ciaminava de nòu; squadra per squadra, plotón per plotón. La sòn, la fam, el frét, la stracità, el peso de le armi le èra ‘ngót e tut. Chél che contava l’èra sol che se ciaminava. E l’èra sèmper nòt, l’èra neo e sol neo, l’èra stele e sol stele. Vardando le stele me son acòrt che se cambiava direzión. Ma ‘ndo nénte adès? E ài sentù che tornaven a sfondarne ‘nla neo. Da su la zima de na mugila vedén lumate via lontan; se vét ancia ciase: en paés! L’Antonelli ‘l torna a blestemar e ‘l tenente a cridàrge e el a mandarlo ‘ncóra en cul a Verona. E ‘l Bodei el me domanda: ― Sergentmagiù, ne fermànte ìo? ― Sì, ne fermerén, ― ge rispondi fòrt. Ma che pòdite savér mì po’, pensi, se ne fermerén ìo; o se ge passerén vizìn o se g’è ìo i russi? ― Ne fermerén, ― digi fòrt per lori e per mì. El maggior Bracchi ‘l passa vizìn a noi: ― Rigoni, ― ‘l me dis, ma ‘n modo da farse sentìr da tuti. ― Ìo troverén na isba ciàuda, Rigoni.
Però ente ‘l paés poròs èsserge i russi e alór ne preparan a bataliar. La me compagnìa la è de ponta e ‘l capitano el dà i órdeni. A plotoni davèrti nidén zó dal dòs, ogni tanto me vardi ‘ntórna per véder se i me òumi i me vèn dré. Tréi panzer todes-ci i vèn con noi. Encuzzoladi zó sóra g’è i soldadi todes-ci vestidi de blanc. Fermi i tègn en man le pistole mitraliatrici, i fuma ‘n silenzio e i ne varda. La prozessión la s’è fermada sóra a véder chél che suzzedéva.
De cólp, da la nòssa endrita, vèn énter enfugià n’autoblinda negra. La passa davanti a noi come n’ombra, la sfióra ‘n panzer todes-c’ e alór i òumi del panzer i se acòerz che l’è russa. Ma come che l’è nuda l’è nada, e ‘ntel ziél se vét le strise ‘nluminade de le palòtole traccianti che le ge va dré perengót. Tut è suzèst ente ‘n lampo che tuti sen restadi. Ma tornan a ciaminar en direzión del paés. En prenzìpi al paés g’è dói stableti che brusa e dói camion ancia chesti che brusa. I è ciargiadi de munizión che le scopia e le manda ‘ntórna flame, stìzzole e falìve come fus i fògi. A passàrge vizìn sentìn el cialór e voròssen scasi scasi fermarne ìo a gòderne chél ciaudìn de paia, de camion e de munizión che se brusa ente ca nòt.
Traversan el fiume ‘nciassà tra dói sponde erte ‘n pè su la glaz spessa. Da l’àutra ne ferman a spetàr i panzer todes-ci. Tiran su aca da béver con le gamèle da ‘n bus fat ente la glaz da le féune per tòr su aca o dai vècli per pes-ciar. L’aca che bevén l’è freda e ‘ntant che passa i cariarmati batén i pèi su la glaz.
Ma come farai po’ a passar de ca i panzer? Nen su per la rampa e calchedun el va ent enle prime isbe del paés. Ma noi sen azitadi; l’autoblinda che èra passà prima, i camion che eva zapà fòc’, el silenzio che te feva nìr le ìdole. Parlan sotaós e sen che i russi i è pòc lontani. Fón postar le armi su l’ór de la rampa. Entant la colòna de òumi la s’è movèsta e la ven zó plan plan vèrs de noi come ‘n rì che se trà ente ‘l lac’. Se vet le strise negre che se mòu su la neo pù clara. En pòc pù sóra de noiàutri g’è ‘n pònt de legn e i cariarmati i prova a passar un a la bòta. Ma i panzer i pesa assà e ‘l pònt de legn l’è pìzzol. Ge la faràl a tegnìrli su? Tuti che vardan le as de chél pònt. El prim el passa plan plan. El pònt el scórla e ‘l sgrìngena. Pò tenta de passar ancia i àutri. Dói soldadi todes-ci sóta ‘l pònt un da banda e un da l’àutra, i oserva la travadura e ogni tant i zigia vergóta. Un a la bòta i panzer i passa tuti.
I primi de la colòna i è zà arivadi ‘nle isbe del paés. I ciamìni i fuma. I sarà dré a bóier le patate, calchedun sarà zà dré a dormìr e noi sen sèmper cì con le armi piazzade. Pensi che ‘l saròs mèio nar ancia noi al ciàut con i àutri. Cì èl po’ che ne fa star cì con le armi piazzade? Perché po’ stén cì? El maggiore Bracchi l’è na con n’ufiziàl todes-c’, e i nòssi ufiziài i n’à dit de restar cì. A le tante calchedun vèn a dìrne che podén nar ancia noi ente ‘l paés. Ma po’ dopo i ne fa spetar ancora su la strada dinanzi a ‘n grant ciasamént de matóni rossi. Po’ nen ent. Ne ‘mmuclan en le ciamere. Zèrti i à giatà ancia ‘n pòc de paia, i s’è sdravacadi e i dòrm. El Tardivel e l’Artico, i caporalmagiori del secónt ploton fusiléri, i à ‘mpizzà ‘l fòc’ ente ‘n ciantón de la ciamera e i fa bóier gialéta e s-ciatoléta. El locale l’è plén de fum, ma l’è grant e frét; g’è dent dói plotoni. En la s-ciarsèla del pastran g’ài ancór ‘n pìzzec’ de cafè ‘n grani e ‘l pésti ente l’elmét col mànec de la baioneta. Nó g’ài engót da magnar. Ente la caciatora ài trovà calche stècia de meta, ge don fòc’ e con l’aca de la boracia emplenuda ente ‘l fiume provi a farme ‘n góz de cafè. Ma l’aca nó a vòl savérgen de bóier, el meta ‘l fa pòc cialór. G’ài sòn, tanta sòn, sènti che i me sòzi i rónzegia e mì me són entestà a voler far el cafè e l’aca nó la bói. I fògi i s’è smorzadi e tuti i dòrm, da le finestre senza vedri vèn ente ‘l gél de la nòt, i alpini i è struciadi un adòs a l’àuter per tègnerse al ciàut. Szòpi e elméti i è pozàdi tut entórna a le paré. Calchedun ente ‘l sòn el se lamenta e un ente ‘n ciantón, da só pòsta e avelì, ‘l se varda ‘n pè; po’ plan planin el se lo frégia e i lo plégia ent con en tòc’ de pèzza de na cuèrta; ìo vizìn el s’è ‘mpizzà ‘n mòcol de ciandéla, e i l’à ‘ncolà al coèrcel de la gamèla. L’aca nó la bói n’amò e alór péti ent el cafè pestà e bevi tut. Me buti zó, i pèi i è come dói tòci de sas blanc ma nó vòi tòrme fòr le s-ciarpe. Me meti ‘n cuzzolón voròssi méter le giambe ‘nla panza e i brazzi ‘nte ‘l pèit. Ma con stó frét nó se pòl dormìr.
― Alarmi! Alarmi! ― Senti ‘l capitano che ‘l me clama: ― Rigoni! Vèi zó sùbitiènto con le armi. Adunata, ― ‘l zigia e ‘l blestema. Mì sàuti su ‘n pè, g’ài ancór da seràr òcel en minùt, e urli: ― Sveglia! Sveglia, fé prést e senza azitazión ―. Suzét en rafanas de chei, cì che s’èra tòt fòr le s-ciarpe nó l’è pù bòn de méterle perché ge s’è sgonflà i pèi e le s-ciarpe le è dure come ‘l legn. Cì che zércia ‘l szòp e cì l’elmét, calchedun àuter che ‘l dòrm come ‘n sas e cògni desdromenzàrlo a scorlóni.
Per le s-ciale e i coridóri g’è ‘n ghéto ancóra pèzo. G’è i artiliéri del Valcamonica; se passa a stènto e ogni tant se se ‘nzópegia en calchedun che nó ‘l pòl levàr su e ‘l se lamenta. Ne ‘mmedan foróutra dinanzi al ciasamént. Tanti òumi i mancia e nó se ciapìs endó che i sia; me mancia ancia n’arma, ma l’è chéla che nó va. El capitano ‘l va ente ‘l fabricato e ‘nte ‘l ciamerón el trova l’arma che mancia. Cando che ‘l vèn zó ‘l se la tòl con mì. ― Capitano, ― digi, ― l’ài lagiada ìo perché no la va. L’è tuta róta e l’è inutile portàrsela dré. Vardà cì ‘n che condizión che sen. Gen ancia pòce munizión ―. Ma ‘l capitano nó ‘l vòl ciapìr resón e vón su mì a tòr l’arma.
I plotoni del Moscioni, del Cenci, del Pendoli i è zà sparìdi de cà e de là ‘nglotìdi ente ca strovèra. Col tenente che fa ‘l bulo nen con le tréi pesanti vèrs le ultime isbe da l’anzancia del paés. I alpini del me ploton i fón star sóta e von avanti e ndré come ‘n ciagn da pastor: ― Dai Bodei, forza Tourn, ciamìna Bosio; nidè avanti con che ciasséte de munizión ―. E ‘nzì arivan ente ‘l posto che neva destinà ‘l capitano. Cissà chél che è suzèst, forse è dré a nìrne adòs i russi. Nó son bòn de ciapìr la situazión che sen. Ogni tant sentìn che i sbara de flànc’. Postan le armi, pronti a sbarar; una sul ciantón de n’isba l’àutra davanti a ‘n mandèl. Le armi le fón puntar en dói direzión diferènte, ‘nzì come che me pareva, vèrs la steppa. L’è nòt negra, forse le dói, el ziél le dré a ‘nugolàrse e la luna che l’è dré a nar zó de dréa tra ‘n sflèc’ e l’àuter de le nùgole, la fa lum a la steppa dinanzi a noi. Cando che la vèn fòra, ge digi ai me compagni de méterse en l’ombra.
El tenente ‘l torna ent en l’isba pù vizìna. L’è pòre isbe, pù poréte de le sòlite, pìzzole e fréde ancia a vardàrle. Ma ‘l tenente ‘l vèn fòr sùbit con la pistola ‘n man. El me urla de córer ìo da el. Vón ent con na bomba ‘n man. G’è ìo dói féune e pòpi e ‘l voròss ligiarli. Pensi che ‘l tenente l’è pròpi dré a nar fòr mat. Che féune e i pòpi i à ciapì tut e i me varda coi òcli spaventàdi. Planziànt i me parla en russo. Che ós che geva che féune e chei pòpi! Empareva la desperazión de tut el mondo e la speranza. E la revoluzión contra tut el mal. Tògi per en braz el tenente e nen foróutra. El tenente, sèmper con la pistola ‘n man, el va ente n’àutra isba. Ge von dré.
Ìo dent giàti arcanti soldadi sbandadi de la división Vicenza. I è ‘ncuzzolón sóta la tàula, disarmadi e mezi ‘nglazzadi, e pléni de paura. Su ente ‘n lèt de fèr g’è ‘n vècel. El tenente ‘l me urla: ― L’è ‘n partigiàn, cópel! ― El pòer vècel el me varda el sospira e tut tremolènt che ‘l fa balar el lèt. ― Se nó vòs mazzàrlo, lìgel ― el me zigia ancór el tenente. L’Antonelli l’è nù ent en l’isba e l’à vist tut. El tenente ‘l me fa segn ente ‘n ciantón na sógia. L’è pròpi mat. Me sgòbi zó plan plan a tòr su la sógia. L’Antonelli el tira zó le coèrte del vècel e me svizìni. Chél nòno! Chèl nòno l’è ‘n pòer paralìtico e peti via la sógia e ge digi al tenente: ― Che partigiàn po’. L’è paralìtico! ― El tenente ‘l va foróutra, se vét che ‘l g’à ‘ncór en mìgol de zudìzi. Sóta la tàula g’è sèmper chei pòri diàuli de la Vicenza pleni de paura e ge digi de nìr con noi. ― Nó me fidi; nó me fidi, ― i dis. E nó i se mòu. Alór von foróutra con l’Antonelli e lagiàn en paze ca pòra zènt.
Sóta, endó che è postà n’arma, pròpi sóta tèra senti ‘n pissi-pissi. G’è na rebàlza. L’è un de chei busi endó che i russi i mét via le proviste per l’invèrn: na spèzie de ciànva vizìn a l’isba. Tiri su la rebàlza. Zó sóta vedén na lumata ‘mpizzada e féune e pòpi struciadi. I vèn su da la s-cialéta un al bòt con le man auzzàde. Me niròs da grignar ma i pòpi i plànz. Ma canti èi po’? Nó i finìs pù. L’Antonelli ‘l grigna e ‘l dis: ― G’è zó ‘n formigiàr ―. Mandi tuta ca zènt enle isbe e i va contenti e de corsa. Per fortuna che ‘l tenente nó ‘l s’è acòrt de ‘ngót. Da ìo a ‘n pezzòt en putelòt el ne porta patate boìde ciàude.
Passa dói bombe de artilieria sigolando sóra la nòssa testa e le va a scopiar da l’àutra banda del paés. Me nascòrzi che da la steppa vèn vèrs de noi dói colòne. Russi o dei nòssi sbandadi? I è ‘ncór lontani e l’è nòt. Ogni tanto la luna la vèn fòr a far luze su la steppa ma adès l’è scasi scur dal tut. El tenente l’è tornà. El s’è acòrt ancia el de ca zènt che vèn vèrs de noiàutri. Forse l’è nù per chesto. ― Sbaràge! ― ‘l dis. ― Sbaràge! Avanti sbaràge. ― No, ― ge digi mì ― nó ste sbaràr; ste calmi, nó fé rumor.
Le armi le èra piazzade, ‘l tenente ‘l diseva: ― Sbaràge, sbaràge ve digi ―. E mì: ― No. Ge vòl aspetar che i sia pù vizìni, gen pòce munizión e po’ ‘l poròss èsser taliani o todes-ci ―. I pòci òumi che m’è restà dei zincanta del ploton i me da ‘ncór crèdit, e nó i sbara. ― L’è mat el tenente, ― dis l’Antonelli. ― L’è mat, ― dis calchedun àuter. ― Perché po’ sbarar? Nó g’è pròpi bisògn.
Per el paés i sbara. Che èl po’ che suzét adès? I balini i passa sigolando 'ntrà i òrti e le isbe; ma ‘l nòs ciantón l’è calmo.
El Ramazzini, ‘n portaórdeni en gamba de Collio Valtrompia, el vèn de corsa e ‘l me dis smendolà: ― Prést Rigoni, fai prést, ge vòl che te méties ensèma a la tó compagnia.
Come ombrìe desfan le armi e ne le ciargiàn su le spale con le munizión e, ‘n fila, senza dir na parola, tornan vizìn a chél stàbile de matóni. Nó trovan enzun dei nòssi. La compagnia l’è partìda senza spetàrne.
El paés le tut en gazèr. Slite che se ‘n crosa, ufiziài che urla, zènt che va de ca e de la en su e ‘n zó. A la fin la colòna la se mét ensèma. Ciaminan ladìni da le bande de la pista per portàrne avanti e giaruar la compagnìa. Ma l’è pù fadigós perché cognen farne la róta ‘nla neo fres-cia. Le bombe le ne scopia dinanzi e de dré, calche bòta le smacia ‘n mèz a la colòna. Ma è tut en menefreghismo e frét. Se varda ai colpi de l’artilieria come ai zacóni dei piòcli.
Vèn l’alba e grisa, scomenzia a flociar. Vardi ‘ndré sen restadi ‘n pòci, forse dés; ma le armi le gen sèmper con noi, mancia clache ciasséta de munizión. Nó g’è nancia ‘l tenente, cissà ‘ndo che l’è restà. Ciaminan ancór da le bande de la colòna su l’ór de ‘n bós-c’ de pézzi; se tuti blanci de neo come i pézzi. En todes-c’, aviator da la divisa, el ciamina plan plan davanti a noi, el g’à i pèi plegiadi ent en le sdrazze, el passan via. Passan via calche slita de todes-ci e ungheresi.
Adés i s’è fermadi tuti perché i sbara ‘n testa a la colòna. Noi seitàn a ciaminar. Trovan i artilieri alpini, cì sen entrà i nòssi, avanti ancór. A le tante zapàn la nòssa compagnìa. El capitano el ne vét arivar e nó ‘l dis engót. Sten fermi; en testa g’è ‘l Valchiese. Se sènt che sbara le nòsse pesanti e ‘l grupo Bergamo el mét en baterìa i pezzi. Per passar cognen torlìr n’àuter paés. Ma i sbara pòc. Se torna a ciaminar plan plan e ‘nzì, adès, ne par de poussàr. Niden giaruadi ancia da calche àuter alpin del nòs ploton. Ca e la su la neo se vét patróne vòide, macle negre dei scopi, solci dei cìngoi dei panzer.
El paés el varda a levante, drè a ‘n dòs. El va zó vèrs el fónt de na valéta e l’è zircondà da plante da fruti. Se sènt sbufar i ciagni ente l’aria seràda da la neo. El maggior el passa entrà de noi e ‘l dis: ― Cacì poden poussàr; ne ‘nle isbe, magnà e dormì; forse partiren doman en doman ―. A noi nó ne par vera de poder poussàr tuta la nòt. Al ciàut tuta la nòt!
Me zernìsi na bela isba en mèz al paés. Nen dent e metén vizìn al fòc’ le armi ‘ngrostade de neo e glaz. Nen ente n’àutra isba e zapàn tréi gialìne (pensi che nó la sia zusta tòrle endó che sen logiadi, ma po’ nirà dei àutri a tòrsen). Sicome ‘l paés l’è ‘n pendéza e noi sen ente ‘l pòsto pù àut veden brigiar la zènt che è dré a arivar. Calche alpin de la me compagnìa ‘l ge cór dré a ‘n rugiànt che ‘l cór a bissabòa su la neo come ‘n barbustèl; i ge sbara ancia col szòp. A la fin i lo zapa e i lo copa. I cór, i urla e i grigna; per lori empar en dì de sagra.
Tornan ent en l’isba a splumar le gialìne trà i zigi de contenteza de la padrona de ciasa. Metén su l’aca a bóier; g’è cì che porta paia per el paierìz, e cì legna.
A la fin ne sentàn zó su le bance ‘ntórn al fòc’. L’è bel véder el fòc’; sten pròpi ben, sen contenti e nó pensan a ‘ngót. Ma nancia cì se pòl star calmi. È nù ente l capitano. ― Rigoni, che fas po’ cì? ― ‘l me dis, e s’è rót l’ansògn. El varda le gialìne, ‘l fòc’, la paia, la legna. ― Che féo po’ cì? ― el torna a dir. Vèn ent ancia dói atendenti, furieri e portaórdeni. ― Rigoni, vai coi òumi e le armi lazó ‘n che l’isba ―. E ‘l capitano ‘l me la fa véder, a travèrs l’us davèrt e vèn zó la neo, zó ìo ‘n fónt a la valéta. ― Cògnes nar zó ìo e piazzar le armi en ca direzión ìo, ― e ‘l me la fa véder con la man. l dis: ― Poròs èsserge n’ataco da ‘n momént a l’àuter; de partigiàni e de soldadi. Piazzà le armi e deve i turni per poussàr e s-ciaudàrve ―. El se tègn per él l’isba ciàuda col foglàr e la paia e nó ‘l ne lagia nancia le gialìne. L’Antonelli ‘l blestéma e ancia i àutri i smòcola ma come sèmper i me vèn dré. Chesto le pézi che nar en batalia. Nen zó ‘n fónt al paés. L’isba l’è vòida e fréda. Postan le armi e zercian de ranzàrne mèio che podén. Empizzan el fòc’. Ma ‘l flòcia e le armi le se ‘ngrosta sùbit de glaz. Se l’è ‘nzì nó le poderà sbarar e alór una la pòrti enteróutra, e l’àutra la piazzi ente ‘l locale tra l’us de dent e l’us de fòra de l’isba con la ciana vèrs la steppa.
Dopo ‘l capitano ‘l ne manda zó dói gialìne, e le cosinàn en le gamèle. Adès i ne lagerà ‘n paze. Me fermi su l’us a vardar fòra flociar e senti rumor de motori per aria. L’è aroplani. I sgola bas ma ‘n la neo nó se ciapìs se l’è dei nòssi o russi. El rumor se ‘l sènt come smorzà. Però vedi benón che se destàcia robe scure e po’ se davèrz paracaduti. Córi sùbit a avertìr el capitano. Mì ritègni che ‘l sia paracadutisti russi. I è ‘n tanti e i vèn zó plan plan sul dos dinanzi a noi, al de là dei frutari. El capitano ‘l varda e nó ‘l sa che dìr. Sùbit, però, nidén a savér che nó l’è paracadutisti russi ma munizión, medizìne, benzina petadi zó dai todes-ci.
Torni al me ploton, le dói gialìne le è còte e ne le spartìn en chìndes. Ma nancia adès poden star en paze: s’è fermà cì davanti na slita ciargiàda de ferìdi del grupo Bergamo. En capitano ‘l me domanda se podén lagiàrli nìr ent. ― Le àutre isbe le è tute pléne ― ‘l dis, ― lagiàne nìr ent. Sen ferìdi ―. Entant è arivà n’àutra slita de ferìdi e alór ge lagiàn a lori ‘l posto e ancia ‘l brodo de le gialìne.
Provan a comodarne ente na staléta ìo vizìn, ma l’è a l’avèrta. El capitano el ne manda a dir che ìo pòc lontan da noi, a protézer el paés, s’è postà n’àuter ploton de n’àutra compagnìa e che noi poden retiràrne. Ma ‘ndo podénte nar a passar la nòt? L’è zà scasi nòt. Batén a calche isba, le è tute ocupade. A le tante trovan i nòssi fusiléri. Da chesti nidén logiadi. Ma nó ge sen tuti: su la tàula, sóta la tàula, su le bance, sóta le bance, sóra ‘l forno, per tèra. Mì cògni contentàrme de restar en pè dausìn al forno. Ma foróutra adès g’è la buras-cia e cì l’è ciàut. Ancia massa ciàut. L’isba l’è pléna de vapor, de fum, de odori. El Tardivel el me domanda se ài magnà. I à mazzà na pégora e ‘l me dà ‘n pòc de figià con le zìgole cosinà ente ‘l gras de la pégora. Nó se pòl emmazinàrse cant che l’è bòn el figià e che grant bòn òm che l’è ‘l Tardivel che l’à fat tréi ani de Africa e òt de naia coi alpini.
El Cenci, che l’è col so ploton ente n’isba davanti a chesta, el me manda a dir che se cì sen massa strénti calchedun el pòl nar da el. Nen en càter.
Me slòngi sóta la tàula, e destìri le giambe e me par che nó ge sia n’àuter posto al mondo endó che se pòdia star pù ben che cacì. La lum a òio plan plan l’è dré a smorzàrse; el Cenci ‘l parla sotaós con n’alpin, se sènt el rumor de la paia, el fòc’ ente ‘l forno e ‘l ronzegiar calmo dei primi che s’è ‘ndromenzà. E mì pensi a na luna granda che la ‘nlumina ‘l lac’, a na strada tuta costezàda de zardini che mòla bonodor, a na ós ciàuda, a na bèla risada e al rumor de le onde su la sponda. Alór l’è meio che me ‘ndorménzia foróutra g’è la buras-cia.
I bat. I bat su l’us. No fòrt, ma ‘n mòdo zevìl, de zità; però de sèito. Calchedun se svégla e ‘l tontóna. El tenente Cenci ‘l dis: ― Ci saràl po’? ― I bat e se sènt la buras-cia. Levi su al scur e von a davèrzer. En soldà taliàn, senza ciapèl e pastran, el me varda calmo. Calmón el me dis: ― Bònasera, inzignér. G’è cì so papà? ― El vardi fis. ― Bonasera, ― digi. ― Voleo nìr ent? ― E el: ― G’è cì so papà inzigner? ― Sì, ― digi; ― ma ‘l dòrm. Che voléo po’? ― Son nù per i artìcoi, ― el respònt, ― ge racomandi a el che ‘l me li plubicia. Ma nirai dopo cando che so papà l’è levà. Ve saludi. Nirai po’ dopo ―. E ‘l se ‘n va calmo con la testa bassa, le man dré la s-cena, e ‘l sparìs ente la buras-cia en la nòt. Cando che torni ente l Cenci ‘l dis: ― Cì èrel po’? ― Un che zerciava me pare, el geva articoi a plubiciar, tornerai dopo, inzigner, bona sera ―. El Cenci ‘l me varda ‘n silenzio e ‘l me oserva enfìn che no torni a sdravacàrme sóta la tàula.
Ne fen fòr de cólp: è nù ent na palòtola e l’à sfrantumà i vedri de la finestra e la s’è ‘mplantada ‘nla paré dinanzi sóra a la me testa. ― Alarmi! Alarmi! ― se sènt zigiar. ― I partigiani! ― Nen fòra con prudenza. ― Ombrìe che cór de ca e de là; i balini i passa per aria come bèspe. Me meti sóta na strupaia vizìn a n’isba e spèti de véder chél che suzét. Na sflamada ‘n la me direzión pòc lontan. Senti na palòtola passarme sóra. Sàuti da na banda, sbari vèrs ca sflamada e fon en sàut. Silenzio. Po’ senti sbarar: l’è taliani.
Per fortuna nó ài zapà ‘nzuni. I clami, i me rispònt e i se ‘n va. Nó se ciapìs chél che suzét, ston ìo fermo e da me posta. Da l’àutra banda de la valéta ven zó zènt zigiant: ― Taliani non sparare. Deutschen Soldaten! Non sparare. Camarad! ― L’è todes-ci che i eva tòt per partigiàni. Ma pòl dàrse che i partigiàni i ge sia stadi per dal bòn. Tornan ent en le isbe, dormìn ancór n’ora e po’ ven l’alba.

Da ca doman ìo nó me ricordi pù en che órden è suzèst i fati. Me ricordi sol i fati, la fazza dei me compagni, el frét che l’èra. Zèrte ròbe clare e làmpide. Zèrte come ‘n cialciaròt. Marcade da la ós del Bracchi che ‘l ne feva corazo: ― Forza s’cet! ― O che ‘l ne deva i órdeni: ― Avanti ‘l Vestone! Avanti ‘l grupo Bergamo! Avanti ‘l Morbegno!
L’è matina, la colòna la se ardópla. El Vestone l’è de ponta ente la colòna da l’anzancia. En testa la me compagnìa. G’è ‘n bel sol e nó l’è tant frét. Da na strada veden nìr vèrs de noi arcanti automèzi che se ferma pòc lontan. I ufiziài i varda coi cianozzai: i è russi. Ariva sùbit cianóni anticarro todes-ci, en prèssa i li mét en posizión e i sbara calche colp. Chei automèzi come che i èra nudi i sparìs en la steppa. pòc tèmp dopo, forsi mez’ora, come che zimàn su un de chei dòssi ne vèn adòs na sgranelada de colpi de armi automatiche. Essèndo lazó en chél paés i russi i vederà piciar su sol le nòsse teste e i sbara. I balini i passa àuti. Tornan endré de calche desìna de metri e spetan. Ariva ancia le àutre compagnìe del Valchiese e ‘l cingolà todes-c’ con su i ufiziài superiori. Per podér passar adès cognerén zapàr ancia sto paés.
Tornan su per el dos e nen zó da l’àutra vèrs el paés. A la nòssa andrita g’è ‘l Valchiese. Da l’anzancia le àutre compagnìe del Vestone.
I russi i torna a sbarar. El Tourn, che ‘l vèn calche pas de dré de mì, l’è ferì a na man. El me zigia: ― Son ferì! ― E ‘l torna ‘ndré azitando la man col sanch che g’è cola zó su la neo. Mì zigi de sparpaiàrne. I russi i sbara al massimo. Ne petàn zó su la neo enzì a l’avèrta e po’ tornan a nar en zó. El capitano con i esploratori ‘l s’è fermà dré a ‘n fenìl. Con chei che me vèn dré i giarùi. I sbara come mati vèrs el fenìl e cando che sen bòni de arivàrge ne sentìn solevadi. Ne metén ìo dré pù al segur e provan a véder se va la pesante. Desfan, netan, e sficonàn dré a l’artitèc’ che para ent le patrone e controlan la valvola del gas. I balini i sèita a sigolar da le bande del fenìl e ‘n portaórdeni, el Ramazzini, che mandà dal Moscioni con en sfòi del capitano, apéna che l’è sóta ‘l tiro el se plégia per tèra e ‘l se lamentàndose, doi paesani i va fòr a tòrlo. I lo tira ent dré al fenìl sèmper coi balini che sìgola. I l’à ferì ’n la panza e adès el dolora su la neo cì vizìn a noiàutri.
Sentìn che parte i colpi e po’ i vedén scopiar en mèz a le isbe del paés: l’è i nòssi 75/13 e nó ne par pù de èsser da nòssa posta. Adès la pesante la funziona e me porti con l’Antonelli davanti al fenìl. G’è come na trinzèa bassa de neo, piazzan l’arma e tornan de vòuta dré al fenìl a tòr munizión. Adès tut el paés l’è ìo dinanzi a noiàutri. Sen l’arma, l’Antonelli e mì. I àutri i è dré al fenìl, o pù ‘n su, fermi ‘nla neo. Ge sbaran a le slite che passa ‘nfugiade tra na strupaia e l’àutra e a ‘n grupo de soldadi russi che i è dré a nar ente n’isba. Vedén che i è sbalordidi. Ma adès che i n’à vist i sbara ancia lori. I nòssi compagni i torna a nar inanzi. Chei del Valchiese, lassù, i è al nòs livèl, e i fa fadìgia a ciaminar en la neo àuta e i russi i sbara. Sentìn le rafiche. Alpini che se strózzegia plan plan endré e àutri che i se tègn su un co l’àuter. Me porti l’arma pù avanti e pù da l’anzancia per controlar mèio ‘l paés. Tornàn a sbarar. L’arma nó la se ‘ncianta ‘n colp empar tut a posto. Mì fici dent i caricatori e oservi ‘l tiro, l’Antonelli ‘l sbara. Da dré ‘l fenìl el capitano ‘l zigia: ― Sbara! Sbara! Sbara! ― Ma ruàn le munizión e zigi: ― Portàne munizión ―. El Bodei, el Giuanin, e ‘l Menegolo i vèn sgobàdi zó vèrs de noi con tréi ciasse da treizènto colpi. Dré al fenìl è arivà na ciassa granda, da bàst, che géva i condizènti de la zincantacàter. I ciamìna sgobàdi zó perché i russi i sbara sul serio e ge von encòntra per aidàrli.
El tenente Cenci l’oserva col cianozzal el paés e da na trentina de metri el me zigia: ― Rigoni stai atènto! G’è russi che passa a sclàpi sóta chél pònt en prinzìpi del paés. Mì vedi cando che i parte. Ti pòdes véderli apena che i pìcia fòr da sóta ‘l pònt. Te avìsi cando che i parte e ti tègnite pronto a sbaràr. Eco che i parte ―. Mì vedi che i russi i vèn fòr de corsa da sóta ‘l pònt, i vedi per pòci metri, e po’ i sàuta ente ‘n fòs. Dirizén l’arma vèrs chél passagio obligià, ‘l sarà dosènto metri lontàn. El Cenci l’urla: ― Tègnite pronto Rigoni! ― e l’Antonelli che ‘l g’à i òcli fissi lazó el sbara. El Cenci l’urla: ― Pronto! ― l’Antonelli ‘l sbara e mì fici dent caricatori. I russi i cór. Ma i ne sbara ancia a noi. pròpi a l’Antonelli e a mì. E i balini i passa vizini. Dói colpi i brìncia l’arma: un a na giamba del trepè e un sóta ‘l zòcol de l’alzo: e balini i se ‘mplanta ‘nla neo e i leva sbolfrade davanti de flànc’ e de dré a noi. L’Antonelli ‘l blestema: la nòssa pesante la s’è ‘nciantada. Levi su ‘n pè e davèrzi ‘l coèrcel de l’arma. Na ròba da pòc. L’Antonelli ‘l blestema e ‘l me dis: ― Sbàssete se nó vòs che i te màzia ―. Tornan a sbarar e me pòsti davanti una sóra l’àutra le ciasséte de le munizión. «Vergóta le conterà», pensi.
Na vintìna de metri de dré a noi g’è ‘l tenente che èra sparì. Chél che géva da comandar el me ploton. Senti che ‘l se lamenta e ‘l clama. L’è ferì a na giamba. Gé urli che ‘l se tìria via da ìo. Ma nó ‘l se mòu. Alór i vèn a tòrlo dói soldadi de la nòssa compagnìa, e mì nó l’ài pù vist. Sai che g’èra nà en cancrena la giamba e che le mòrt su ‘nte na slita, sichè adès me par che a la fìn l’èra ‘n pòr diàol ancia el.
I plotoni fusiléri che i s’èra petadi zó su la neo en pòc de dré a noi i leva ‘n pè e i enfissa la baionéta. Chei del Valchiese i vèn zó e ancia i àutri che è pù ‘n là. El nòs capitano l’è tra i primi e l’urla órdeni con en szòp russo ‘n braz. Nen ancia noi ma l’arma l’è broènta e alór l’Antonelli, che ‘l voròs tòrla per la ciana, e ‘l se scòta le man. Ne giarùa ancia i àutri compagni de ploton. I russi nó i aspèta a nìr a le curte e i se ‘n va. Piazzàn ancóra la pesante e sbaran achei che resta ‘ndré. Sen a le prime isbe e calchedun el péta bombe a man. Entànt fasèndo ‘n gazèr de fèri ven zó i cariarmati todes-ci. Ài trovà per tèra ‘n tondo ros, de chei che dòpra per segnàl le autocolòne, e con chesto me meti a sbrazzar vèrs i panzer per fàrge segn de via libera. I todes-ci i passa e i grigna. Apèna ent ente ‘l paés, chei che è sui cariarmati i sàuta zó, e mì oservi come che i fa a ocupar le isbe. I dà na peàda a l’us, i fa ‘n sàut da na banda, i se tègn pronti con el mitra, e po’ plan plan i varda ent. Endó che g’è mucli de paia i ge sbara ent calche colp. E po’ i varda ben con le pile ente i ciantóni pù scuri e ‘nte le ciànve.
Me meti a ziràr da me posta per el paés. La zènt l’è scasi tuta sparìda. I nòssi soldadi che va ent en le isbe nó i fa come i todes-ci. I davèrz le porte e i va ent senza sospetar. Urti ente na patulia del genio alpino. E rèsti a véderli ìo ‘n chél posto e ge domandi del Rino. ― L’è cì con noi, ― i me dis, ― almen enfìn a n’atimo fa ―. E ‘ntant che parli con lori vedi ‘l Rino traversar la strada de corsa. E ‘l me vét ancia el; ne claman e ne brazzan. El g’à l’elmét cialcià su la testa ente na man el strénz el szòp e con l’àutra man el me zapa per el còl. Rino! Me vedi dinanzi tuta la me zoventù, ‘l me paés, i mèi. Sen stadi a scola ‘nsèma. Me ricordi come che l’èra da putèl e me vèn vòia de domandàrge perché po’ che l’è deventà grant. Ma nó son bòn de dìrge ‘ngót. Vedi ‘l so ardimént, el so talènt de dar na man, de far vergóta per cì che nó sa far o ancia per cì che nó vòl far, po’ me tócia de giatàrme ancór sól. Nó sai come che l’è stada, son nà dent ente n’isba per nìr fòra sùbit. En soldà todes-c’ sul ciavàl el passa al galòp per el paés e ‘l zigia: ― Ruski panzer! Ruski panzer! ― El rumor dei motori ‘l ge vèn dré. Senti ancia ‘l gazèr dei cìngoi. Me vèn el pipacul, voròssi farme pìzzol da podérme ficiar ente ‘n bus da sóres. Me meti de dré a na strupaia e a travèrs le crèpe vedi i cariarmati che passa a men de ‘n metro lontàn da mì. Nó tiri nancia ‘l flà. Su ogni cararmato g’è su soldadi russi con i mitra ‘n man. L’è ‘l prim bòt che i vedi ‘n combatimént enzì vizìni. I è zóveni e nó i g’à la fazza ciatìva, ma sèria e sbatuda, mògia e prudenta. I g’à brage e giabàni ‘mbotìdi. Su la testa i g’à ‘l sòlit beretón a ponta con su la stéla rossa. Giaveròssite bu da sbarar? I cariarmati i èra tréi, e i è passadi un dré a l’àuter vizinissimi a la strupaia, i à sbarà calche rafica enzì a caso e i è sparìdi. Mì me son petà ‘nte n’isba. G’èra dénter tréi putèle, le èra zonate e le me grignava con chéla de nó lagiàrme zerciar chél che volévi. Ài trovà lat e n’ài beù ‘n pòc; e, ‘nte ‘n ciassetìn tréi s-ciatole de marmelada, calche gialéta, e botér. Tut ròba taliana tòta forse ente calche magazìn militare arbandonà. Che tréi putèle scasi le planzéva e le me nidéva ‘ntórn a sconzuràrme. Me son sforzà a fàrge ciapìr che l’èra ròba taliana e nó la èra russa e che alór podévi tòrmela, e che gévi na fam de chéle e che ancia i me compagni i èra famadi. Ma le putèle le planzéva, le me vardava e le me supliciava, e alór g’ài lagià ìo na s-ciatola de marmelada e ‘n pachét de botér. Son nà foróutra col rèst de la ròba roziando na gialéta. Le tréi putèle le vardava per tèra e le diséva: ― Spaziba.
Ài fat a ora a véder le ultime scianonade che se tirava i cariarmati russi e todes-ci. Entànt che èri ente l’isba nó évi sentù ‘ngót. Che putèle per n’atimo le m’èva fat desmentegiar la guera. Ài savèst pù tardi che chél col ciaval che èra passà prima l’èva avisà i cariarmati todes-ci che i s’èra piazzadi fòr dal paés. E i cariarmati russi adès i brusava tuti e su la neo se vedeva i segni de chél combatimént: solci fati dai cìngoi che eva fat ziri e pirle, che s’èra fermà de colp, e macle negre de òio e àutre ròbe. En cararmato l’èva zapà ‘n colp ente i cìngoi e i cìngoi i eva lagià i stampi su la neo come dói strise negre traciade su ‘nte ‘n sfòi blanc: tristi come monci de na ròba che l’èra viva. I morti i brusava vizìn ai cariarmati. I soldadi che èra desmontà da un de chei cariarmati i è morti sùbit su la neo. En todes-c’ el s’è portà vizìn prudènt, come se ‘l se strozzegiàs e da pòci zentimetri ‘l g’à sbarà ‘nla testa ai russi. I àutri todes-ci, en pòc pù lontani, i feva fotografie e i grignava, i azitava i brazzi e i parlava e i mossava su la neo i solci del combatimént. Ma da un de chei cariarmati che brusava è partì na rafica vèrs i todes-ci e chesti i s’è sparpaiadi sùbit come na sclapada de auzzèi. Dói i è sautàdi sul so cararmato e i à tirà ‘n colp a chél russo e chesto, brincià endó che ‘l géva la riserva de le munizión, l’è sautà per aria come che se vét a bòte al cine. Mì assistevi al fato che èri assà vizìn, e tuti i russi che évi vist passar de dré a ca strupaia, i èra ìo, morti, ‘nla neo.
I alpini del mè e dei àutri plotoni i s’èra messi ‘nsèma ìo vizìn e alór von da lori. Don fòr chél pòc de ròba che évi trovà en ca isba e per mì me son onzù na gialéta con en pòc de botér e marmelada. El capitano l’à vist; el me clama e ‘l me crida davanti a tuti, perché, ‘l dis, nó l’è ‘l momént de magnar e de pensar a magnar e ‘l me fa méter via tut. Forse ‘l g’à la féver el capitano; nó ge rispondi e me tiri da na banda. Po’ ‘l capitano ‘l me clama e ‘l me dis: ― Dame ancia a mì vergóta da magnar.
Partìn da chél paés. Encontri ‘l Rino n’àuter bòt. ― Ài beù na sécla de lat, ― el me dis, e ‘l grigna.
Traversan na palù ‘nglazzada. G’è erbe àute e dure che le poròs scònder calche sorpresa e nen avanti con prudenza. La me compagnìa l’è a la testa; le patulie del Cenci e del Pendoli davanti a noiàutri i controlava zentimetro per zentimetro ‘l terén, sùbit de dré vèni mì; po’ vèn le àutre compagnìe del Vestone, i àutri dói batalióni del sèst, le baterie del secónt da montagna, i àutri batalióni del chìnt, e po’ la fila che nó ruàva pù dei sbandadi. Taliani, ungheresi, todes-ci. Ferìdi, ‘nglazzadi, famadi, desarmadi.
Su la zima de ‘n dòs è comparì ‘n cararmato russo e ‘l sbara calche colp su la colòna, ma ‘n 75/13 de la desnòve l’è pronto a risponder e ‘l cararmato russo el sparìs. El maggiore Bracchi, ‘l nòs capitano, n’ufiziàl todes-c’, en maggiore de l’artilieria i sta de dré a noi e ogni tanti i ne urla calche órden. Ne svizinan a ‘n ròz de ciase, forse magazini per el formént. Veden che da un de chesti vèn fòr zènt che àzita i brazzi, la urla vèrs de noi e la ne vèn encòntra. ― L’è dei nòssi, l’è dei nòssi! ― urlan. Pensan a mili ròbe ma la pù forta l’è: l’è taliani, soldadi taliani che ne vèn encòntra da l’àutra banda. «Sen fòra da la sacca», pensan. Tuti deventan pù alegri. Ne vèn vòia de far pìnce su la neo. L’Antonelli ‘l zigia e ‘l cianta. Ciaminan pù asvèlti e lizéri vèrs de lori, empar de sgolar e de nó arivar pù. Ma l’ingiàgn el dura sol pòci minuti. Cando che sen vizìni ne ascorzén che i è senza armi. I voròs brazzarne. I è calche zentenàr. Ente la confusión, niden a saver, en pòce parole, che i è stadi presonéri dei russi, che da le crèpe de le barache endó che i èra ‘mpresonadi i à vist el combatimént che ‘l neva a nòs favór, e che le guardie russe le è s-ciampade cando che le à vist che ne svizinàven. Voròssen savér vergót àuter ma ‘l Bracchi ‘l taia curt e i li manda zó ‘n fónt a la colòna.
Ciàla la sera e ciaminan sèmper en la steppa. Vedén soldadi taliani petadi zó stìnci ‘n la neo un de flànc’ a l’àuter. Dal color de le flame e dal numer vedi che i è del genio alpino de la división Cuneense. El traciato l’è dur, lustér per la glaz slìssada dal vènt. G’ài su le spale l’arma de la Breda 37, e slìti e cròdi per tèra. Levi su ‘n pè, ciamini e po’ cròdi zó de nòu. Cante bòte enzì? La compagnìa la s’è scurtada e se ciamina pù ‘n prèssa. El maggiore Bracchi el me ciamina de flànc’, el me varda e ‘l tas. L’è nòt: se ciamina e ancóra cròdi per tèra. Po’ rèsti ‘ndré e ‘l Bracchi ‘l dis: ― Dai, che ariverén ―. Ma cant’èl lontan po’ ‘ncóra? Adès g’è cì ancia ‘l nòs zeneral. El ne passa via su ‘nte na machina dei todes-ci. El se ferma e ‘l ne varda: ― Bravi putèi, bravi putèi, ― el ne dis. El ne vardava passar un per un da la machina. Po’ ‘l n’arùa ancór, el ciamina ‘n pòc con noi e ‘l dis fort: ― Ancóra pòce ore e po’ sen fòra, a pòci chilometri g’è ‘n caposaldo todes-c’.
Un dei me sòzi a la fìn el me dà ‘l cambi a portar l’arma. Se cambia direzión. I ufiziài i s’è fati sèri; entrà de lori i dis che na colòna de russi la s’è ficiada ent trà de noi e ‘l caposaldo todes-c’. Cando che ne ferman per passar la nòt ente ‘n paés l’è nòt negra. Nó ge n’ampodén pù, sen desperàdi de fadìgia, de frét, de fam, de sòn. Le s-ciarpe le gen de vedro su la neo. Sentin enle s-ciarsèle le lìtere che non podén spedìr. «Avanti s’cet, forza s’cet». Polenta e lat ente na cosìna al ciàut. «Ghe rivarem a baita?» Avanti forza. E se cròda zó per tèra. Ma adès g’è ‘n paés endó che sen arivadi.
I panzer todes-ci i se ferma a le prime isbe, noiàutri nen a le ultime. Le isbe le è vòide e ‘l paés l’è desèrt. Le porte le è serade con la clao. Per nar ent cognen tòrle zó dai càncheni. El forno de l’isba endó che sen nadi dénter, l’è ‘ncór ciàut, ma nó g’è pù ‘nzuni. L’è n’isba neta e tièpida; davanti ai cadréti art ancór ‘l lumìn e su le finestre g’è le tendine e su le paré drapi e fotografìe.
G’è cì che porta legna e cì che porta paia. en la stala ìo vizìna g’è dói pégore e ‘n rugiànt. Le pégore ge le den ai àutri plotoni e noi mazzan el chéto.
A comandar el me ploton i manda n’ufiziàl che ‘l g’à na nòmina de èsser l’auzzèl del malagùri. El vèn ent enl’isba, el se ‘mplanta en mèz con le man en s-ciarsèla e ‘l comanda. El vòl che la paia la sia sparpaiada ben, che le cuèrte le sia tirade e ordinade, el pavimént net, e che ‘l rugiant el sia cosinà enzì e ‘nzì. El g’à dói òcli ciatìvi e sevéri, e l’è lònc’ e stinc’. El comanda. Ma i me compagni i g’à pù zudìzi de el, nó i rispont engót, nó i dis engót e i sèita a far come che i à sèmper fat da cando che mì son con lori. «Doman en doman, ― pensi, ― von dal capitano e, se nó l’è assà, dal maggior e dal colonèl. Nó vòi pù véder sto ufiziàl cì ente ‘l me ploton. Ge son mì e l’è pù che assà. E se no che i me mandia un come ‘l Moscioni e ‘l Cenci».
Vèni a savér che ‘nte n’isba ìo vizìn g’è ‘l Rino e von a clamarlo. G’ài vòia che stanòt el stagia con mì. Po’ rostìzzi su le brase en tòc’ de rugiant e sentadi zó su la paia magnan ensèma. A la fin ne petàn zó su la paia, ne scuertàn con le cuèrte e i pastrani. El ciaudìn de ‘n corp el s-ciàuda l’àuter, el flà de un el s-ciàuda el mus de l’àuter, ogni tant con i òcli mezi davèrti ne vardan. Canti ricordi che te fa nìr en gróp a la gola. Voròssi parlar de nòssa ciasa, dei nòssi parènti, de le nòsse moróse, dei nòssi monti; dei amìzi. Te recòrdes, Rino, ca bòta che ‘l professór de franzése e n’à dit: ― En pom marz el pòl far nìr marz el pom san, ma ‘n pom san nó ‘l pòl varìr en pom marz? ― E ‘l pom marz èri mì e chél san ères tì. Te recòrdes, Rino? E zapavi sèmper càter e tréi. Voròssi dirte tante ròbe e nó son bòn de agoràrte bòna nòt. I nòssi sòzi i dòrm tuti e noi no. Foróutra g’è la steppa desèrta e le stéle che lus sóra a sta isba l’è chéle che lus sóra a le nòsse ciase. Ne ‘ndormenzàn.
A la doman von dal capitano a far fòra ca chestión del me ploton. El capitano el ge parla al maggiore. L’ufiziàl nòu i l’à mandà via e nó l’ài pù vist. El sarà nà a far el corazós coi sbandadi. E ‘nzì, da adès, rèsti mì sol a comandar el ploton. I vinti òumi che è restà i è tuti contenti e ancia mì. L’Antonelli pù de tuti.

El sol ente ‘l ziél làmpit el ne s-ciàuda i òssi ‘ngremidi e se sèita a ciaminar. Che dì èl po’ ancòi? Endó sénte po’? Nó g’è né date né nomi. Sol noi che ciaminàn.
Passando per en paés vedén arcanti morti su l’us de le isbe. L’è féune e putèi. Forse i è restadi enzì ‘ntant che i dormiva perché i è ‘n ciamìsa. Le giambe e i brazzi nudìzi i è pù blànci de la neo, empar zili su n’autàr. Na féuna l’è nudìza su la neo, pù blància de la neo e vizìn la neo l’è rossa. Nó vòi vardar, ma lori i è ìo ancia se mì nó vardi. Na putèla zóna la è con i brazzi davèrti, e su la fazza la g’à na pèzza de lin blànc’. Ma perché po’ chesto? Cì è ‘l sta po’? E se sèita a ciaminar.

Passan per na valéta strénta e desèrta. Ciamìni con l’angóssa, voròssi che fùssente zà fòra; me par de stofegiàrme. Vardi da tute le bande con azitazión. Scóuti e tègni ‘l flà. Voròssi córer. Me spèti de véder da ‘n momént a l’àuter le toréte dei cariarmati e de sentìr le rafiche de le mitralie. Ma passan.
G’ài fam. Cand’èl po’ che ài magnà l’ultim bòt? Nó me ricordi. La colòna la passa tra dói paési lontani un da l’àuter pòci chilometri, ìo ge sarà de segur vergóta da magnar. Da la colòna se destàcia calche sclapét che va vèrs i paési a zerciar da magnar. I ufiziài i zigia, i dis che poròs èsserge partigiani o patulie russe. En zercia de pàbel va ancia soldadi del me ploton. Entant che ne sen fermadi a poussar en pocetìn beven su da ‘n póz e po’ von ente n’isba che me par la pù vizìna. Ma l’è ancia una de le pù bele e l’è zà stada visitada da tanti. Trovi ‘n pugn de persécie che i russi e dòpra per far i decòti.

Se ciamina e vèn ancór nòt. L’è frét: pù frét de sèmper, forsi caranta gradi. El flà ‘l se ‘nglazza su la barba e sui baffi; con la cuèrta tirada su la testa se ciamina en silenzio. Ne ferman, nó g’è ‘ngót. Nó g’è àrboi, no g’è ciase, g’è neo e stéle e noi. Me péti su la neo; e me par che nó ge sia nancia la neo. Sèri i òcli su l’engotiènto. Forse la mort l’è ‘nzì, o forsi dòrmi. Son ente na nùgola blància. Ma cì èl po’ che me clama? Cì èl po’ che me dà sti scorlóni? Lagiàme star. ― Rigoni. Rigoni. Rigoni! En pè. La colòna l’è partìda. Fate fòra, Rigoni ―. L’è ‘l tenente Moscioni che ‘l me clama scasi con angóssa e daverzèndo i òcli el vedi sgobà zó sóra de mì. El me dà ‘n par de scorlóni e adès vedi ben la so fazza e chei dói òcli scuri che me varda, la barba dura e che lus per la bruma, la cuèrta sóra la testa. ― Rigoni, tò cì, ― el dis. E ‘l m’à dat dói pìrole pizzolòte. ― Englotìssele, forza, avanti ―. Vèni ‘n pè, ciamìni con el e ‘n pòc al bòt giaruàn la compagnìa e ciapìssi tut… Ma canti èi po’ che s’è petà ‘nla neo e nó i leverà su pù? El Cenci e ‘l Moscioni i me fa montar su ‘nte ‘n ciavàl. Ma l’è pézi che ciaminar; g’ài paura de ‘nglazzarme, desmonti e ciamìni. El Cenci ‘l me dà ‘n zigherét e fuman. ― Dime Rigoni, che voròstus po’ adès? ― Grigni, grigna ancia lori. La risposta i la sa perché l’ài dita àutre bòte che ciaminaven de nòt. ― Nar dent ente na ciasa, na ciasa de le nòsse, tiràrme fòr nudìz, senza s-ciarpe, senza zibèrne, senza cuèrte su la testa; far el bagn e po’ méterme na ciamìsa de lin, béver na chìchera de cafelat e po’ petàrme ente ‘n lèt, ma ente ‘n lèt coi sdramàzzi e linzòi, e grant e la ciàmera tiepida col fòc’ vìu e dormìr, dormìr e dormìr ancór. Po’ desmissiàrme e sentìr le ciampane e giatàr la tàula preparada: vin, pastasuta, fruti: ua, zarése, figi e po’ tornar a dormìr e sentìr na bèla mùsicia ―. El Cenci ‘l grigna, l’Antonelli ‘l grigna e ancia i me compagni i grigna. ― Epur vòi farlo, se torni, ― dis el Cenci, ― e po’, ― ‘l ge tacia, ― en més de mar a la spiaggia, su la sàbia tut nudìz, sol col sol che me brusa ―. Entant ciaminan e ‘l Cenci ‘l vét el mar vért e mì ‘n lèt vero. Ma ‘l Moscioni l’è sèri l’è chél pù ‘nformà de noiàutri, el g’à i pèi en la neo e ‘l vét steppa, alpini, muli, neo. Lazó se vét na lum. Nó l’è ‘l mar vért, nó l’è ‘l lèt vero, l’è sol en paés.
Ma ca luze l’è come chéla de la fàula. Anzi l’è ‘ncór pù lontana. Nó se ariva pù. El paés l’è pìzzol e tuti nó ge sten; sen tra i primi ma le isbe le è zà tute ocupade. Forse giaverén da passar la nòt a l’avèrta. El capitano, el Cenci, el Moscioni e i mèzi de la compagnìa che l’è zà dezimada i va a zerciar alòzo. Mì resti ìo col rèst dei òumi del me ploton.
La matina dré ‘l capitano ‘l m’à dit che l’eva mandà ‘n portaórdeni: ìo da lori g’èra posto per tuti. Ma mì ca nòt nó evi vist arivar enzuni, men che men en portaórdeni. Calche me compagn el s’è sistemà entórna a ‘n fenìl e ‘l s’è scuertà con la paia. Zèrti àutri i è nadi nó sai nancia mì ‘ndo, e mì son restà ìo col Bodei dinanzi a ‘n fòc’. Tut de colp ài sentù sbegelàr e ‘l Bodei l’è levà su, e l’è nà a tòr la pégora che eva sbegelà e i l’à mazada vizìn al fòc’. Mì g’ài aidà a pelàrla e po’ en metù a rostìr en gialón per un sul fòc’ vìu. La carne ciàuda e mèza crùa l’èra na gran golosarìa. E dopo che en magnà i gialóni en brustolà ‘l còr, el figià, i rognoni ‘nfrizzadi ente la bacéta del szòp. Entórna al fòc’ se brustolava la carne de la pégora e l’odór del fum l’èra gras e bòn. En magnà le brasòle, e ‘ntant passava le ore, po’ ‘l còl e le giambe de dré. Forse tiradi dal bòn odór è nù dói taliani de la bufa e ‘n todes-c’; i à ruà de magnar la pégora; anzi i à rozià zó i òssi che mì e ‘l Bodei éven vanzà ìo. I era senza armi e ‘nveze che le s-ciarpe i geva sdraze e paia ligiadi ‘ntórna ai pèi col fildefèr. Gen fat posto entórna al fòc’, e i è restadi ìo senza proferìr parole. Nó i levava su nancia per nar en zercia de legna e ‘l Bodei el rantegiava; nó i se togéva via nancia dal fum.
Mì gevi na gran son. Me son endormenzà ma l’albezava e da ìo a pòc m’à desdromenzà i rumori che g’èra sèmper prima che partìs la colòna. Meti ‘nsèma i me compagni del ploton. Se parte, ma ‘nveze che seghitàr, se torna sul traciato de ieri. Che suzét po’? Veden zó a l’andrìta en paés putòst grossét. I dis che g’è i russi e che ge vòl zapàrlo per lagiàr la strada avèrta ai àutri dei nòssi che vèn dré de noi. ― Avanti ‘l Vestone! ― i zigia ‘n testa, e i ne fa passar. Adès i è pronti a farne passar. I ne manda a dir da che banda dàrge adòs e nen n’àutra bòta. El ploton del Cenci e del Moscioni a l’andrita, mì ‘n mèz e ‘n pòc pù ndré con la pesante, po’ le àutre compagìe del batalión, e a la fin i todes-ci. Da ‘n fòs vèn fòra arcanti soldadi russi con le man auzzade e i nòssi i li desarma. Se sènt ca e là calche colp ma l’è fiàc’. El maggiore Bracchi ‘l ne vèn dré e ogni tant el ne zigia órdeni. Vedén àutri soldadi russi che se ‘n va. Nó l’empar na vera batalia. La pesante nó la sbara nancia ‘n colp. Noiàutri sen pù àuti e vedén tut. Giaruan le prime isbe e ge ziran entórna al paés. Trovan na sclapada de oche che le sbràita. En zapàn arcante; e ge tiran el còl le metén su le spale e le tegnìn per la testa. La batalia l’è stada per le oche. Da ‘n mèz al paés, endó che g’è la glésia, i clama l’adunata. È zà ruà tut.
Ente ‘l nar vèrs la glésia vedén che g’è camion arbandonadi de marca mericana e g’è ancia cianóni piazzadi con le munizión ìo pronte. L’è ‘n mistèro che i russi i g’àbia ‘nzì tanta artilieria ente ‘n paesòt enzì pìzzol. Ma perché po’ nó i à sbarà? L’era ‘n caposaldo bèn fornì. Stanòt la colòne l’è passada su l’ór del dòs sóra ‘l paés. L’è sta ìo che mì me son endormenzà su la neo. Nó i n’à sentudi. Èren pròpi come ombrìe. E me son ricordà de aver vist calche slusór ìo vizìn. E che ‘ntra de mì evi dit: «Perché po’ nó nen ìo?» A pensar a ste ròbe adès vedi n’isba con l aporta davèrta e von enter. Nó me nacòrzi che nar enteróutra ài fat via en pas a ‘n mòrt, en russo, metù de travèrs su la sòia. Ente l’isba vardi ‘ntórna se g’è da magnar. G’è zà sta calchedun àuter che è nù prima de mì; vedi ciassetini davèrti, blanciarìa, spizi sparpaiadi sul pavimént e ciassabanci davèrti. Sfódegi ente ‘n ciassetìn, ma po’ vedi che ente ‘n ciantón g’è féune e pòpi cheplànz. I plànz e i sanglotìs fòrt con la testa ‘ntra le man e le spale che le trèma. Alór me n’ascòrzi de chél’òm mòrt su l’us e vedi che ìo dausìn el pavimént l’è tut ros de sanch. Nó pòssi dir chél che sentìve dénter de mì; g’evi respèt o desprèz per mì, dolór per lori o per mì. Ài spessegià a nar foróutra come se fus mia la colpa.
G’è l’adunata de nòu. Sta bòta l’è davanti a la glésia. Se vet che g’è ìo arbandonadi camion taliani ciargiàdi de saci de papate secie taiàde zó a fléte e me ‘mplenissi le s-ciarsèle. Su la neo g’è ancia dói bót de vin. Una la è sfondada con dénter el vin englazzà tut a s-ciaie rosse. Me ‘mplenissì la gamèla de s-ciaie rosse e me ‘n méti encaluna ‘n bócia. N’ufiziàl el dis: ― Ste atènti, vardà che nó ‘l sia enverenà ―. Ma nó l’era pròpi enverenà.
I todes-ci i se tòl tuti i presonéri russi e i se slontana e po’ sentìn tante rafiche e calche colp. El flòcia.
Se torna a ciaminar. I reparti i se confónt entrà de lori. Se leva ‘l vènt fòrt e frét. Sen tuti blànci. El vènt el sìgola ‘ntra l’èrba secia, la neo la spónz la fazza. Ne taciàn un a l’àuter. I muli dei artilieri i se sfonda enfìn a la panza, i òrgena e nó i vòl pù nar inanzi. Blestéme, órdeni, urli ‘nla tormenta.

N’àutra nòt ente n’àuter paés. Nó èl isbe no chéle zó ìo vizìn a chei àrboi? Mì ciamìni sol vèrs ca direzión ìo; me sfondi ‘nla neo enfìn al pèit e von avanti come se nodàssite ensoniàndome n’isba. Arivi al posto endó che credévi che ge fus le isbe e trovi sol ombrìe. Ombrìe de che po’? Torni de vòuta. Ma po’ me par de véder isbe de nòu. E von da ca banda enfìn su la sponda de ‘n fiume. Ancia cì però nó g’è ‘ngot. G’è sol tréi bedóle ciargiade de glazzìni che le tra i rami séci da la glaz vèrs el ziél ciargià de stéle. Plànzi su la sponda de chél fiume englazzà. Endó èi i me compagni? G’averàite la forza de tornar da lori? I trovi ente ‘n ciasamént de matóni. El paés l’èra ìo a pòci zentenàri de metri ma mì evi ciaminà tut da l’àutra. L’è frét e chél pòc de fòc’ che en empizzà el fa pù fum che àuter. El locale l’è ocupà scasi dal tut da ‘n mùcel de formént. Ne petàn zó sul formént, tuti spórci de neo e con le coèrte ‘nglazzade. Nó sai nancia mì da canti dì che nó me tògi fòr le s-ciarpe e adès me le tògi fòr perché ‘nzì se désfa la glaz e le sugi. Sùbit me se sgónfla i pèi. I ciauzzòti nó i tògi fòr per nó véderme i pèi co le bugianze e la pèl che se destàcia. Me ‘ndorménzi. Ne desdromenzàn de colp svegladi da ‘n slusór e da le pache de le bòmbe a man. «Ge sen», pensi. Nó son pù bòn de méterme le s-ciarpe le è deventade dure come ‘l légn. Branchi ‘l szòp e tògi le bombe a man. G’è cì che urla, cì che plànz, un el rót e védri de la finestra e ‘l sàuta zó descóuz en la neo de la strada. Me strózzegi via su ca méda de formént e me pòsti dré a la finestra. G’è ‘n gran fòc’, e ‘l paés l’è tut enluminà. Vedi zènt córer tra le flame, zèrti i vèn fòr e i se trà ‘n la neo. Vèn ent da noi el tenente Pendoli: ― Nó l’è na batalia, ― ‘l zigia; ― nó l’è partigiani ―. I fògi ‘mpizzadi dal soldadi per s-ciaudàrse i eva tacià l’inzèndi de la glésia e le munizión che era ‘n la glésia le è dré a scopiar. La spiegiazión la porta la calma e tornan a petàrne zó sul formént. A travèrs la finestra senza pù védri vèn ent en grant frét e se vet la neo tuta rossa come se la fus embombizzada de sanch.

Che dì saràl po’ ‘ncòi? Vedi che g’è ‘n bèl sol e che ‘l ziél l’è ròsa. Empar una de che zornàde de marz che le clama la primavéra. Zornàde plene de speranza. Ne ferman, per pòc temp. Con el Tourn, l’Antonelli, e ‘l Chizzarri cianti ‘n piemontés: «A l’ombra de la zesa, bela pastora che dormiva». Ciantan pazìfizi e spervasi, e nó sen dato fòr da mat.

Ciamìna e ciamìna, ogni pas che fen l’è un de men de chei che gen da far per arivar a baita. Traversan en paés pù grant dei sòliti e con calche ciasa de mur. Se vet che ormai nen fòr da le steppe. Sen dré a nar ent en l’Ucraina.
Ogni tant en soldà ‘l córf ente na ciasa e ‘l torna fòra con n’ampàzem de mél biondo. En soldà del me ploton l’à portà al Cenci en bazìn plén de lat e mél. El Cenci ‘l béu golosamént. Se diròs che ca bevanda, apéna ente ‘nte ‘l stómec’ la devèntia sùbit sanch. En bevi ancia mì. La strada la g’à da le bande isbe per chilometri. Ma le pù tante le è serade, en chéle davèrte nó se trova ‘ngót. Lontan se sènt che i sbara. Pòl èsser partigiani, e spességi a giaruàr la me compagnìa. Entant che passi i me ofènt e n’ufiziàl de artilieria ‘l dis: ― Sèmper enzì sti sbandadi. Sèmper i primi a sgrinfar e sèmper i ultimi a cambàter―. E ‘l me dà ‘n spintón. ― Son del Vestone, ― ge digi mì, ― e zérci ‘l me plotón.Me clami Rigoni. ― Rigoni ti? ― el dis l’ufiziàl e ‘l grigna. L’è ‘n sototenente del grupo Vicenza che m’à cognossù en Albania.
La colòna la s’è fermada. El maggiore Bracchi e àutri ufiziài che è ‘n testa i se zapa na smitraliada. N’ufiziàl de artilieria l’è ferì a ‘n pè. El Bracchi ‘l me zigia de portar avanti la pesante. Da ‘n cortìu ge sbari ai russi che i passa de corsa davanti a noi. De flànc’ a la me pesante è piazzà na Fiat de che vècle e i la fa nar i artilieri. I sbara bèn ancia lori. Ente ‘l cortìu g’è tanti ufiziài superiori che i ne oserva. Me par de èsser ai esami da caporàl e devènti ros cando che l’arma, sfondàndose ‘n la neo, la sposta ‘l tiro e la sbara massa curt.
I russi i va zó ente na valéta e i sparìs. Ente l’isba vizìna è butà zó ‘l tenente ferì. El trovi che ‘l scherza con i àutri ufiziài. G’è ancia ‘l zeneral. Na féuna russa la porta cafè per tuti e la me ‘n dà na chicheròta ancia a mì. Epur la rafica de mitra la dev’èsser partìda pròpi da sta ciasa cì.
El gròs de la colòna la se ferma ente ‘l paés e noiàuri del Vestone con na baterìa alpina, seghitàn a nar vèrs n’àuter paés che l’è postà a l’andrita sóra ‘n dòs. Arivan ìo che l’è nòt. Nen ent con prudenza, con le squadre lontane una da l’àutra e zapàn posto ‘n le isbe. Sen còmodi, en plotón per isba; e ‘l me, da zincànta òumi, l’è deventà da men che vinti. Trovan patate, mél, gialìne, e ne arsiàn zena senza pensieri. Doròssen aver na bona sera, ‘mpareròs, e poderòssen ancia far na bòna dormìda.
El Rino l’è ‘nte n’isba dausìn a la mia, con àutri paesani, el Renzo, l’Adriano, ‘l Guzzo. El so reaparto i l’à mes ensèma al me batalión al posto de na compagnìa che l’è restada presonéra. Nidèndo de vòuta da la visita che g’ài fat ai me paesani trovi zena zà scasi fata e la paia zà slargiada per la dormìda. En bèl putèl zóen russo el se dà d’antórn per aiutarne; el porta ent legna da àrder, el porta foróutra taule e bance per far posto, ‘l parézza scudèle e cuzzàri. El ciamìna sgèrlo e gòbo, con le man che le scasi le tócia ‘n tèra e ‘l grigna de sèito. Entant che l’osèrvi me vèn vizìn el Giuanin a dirme sotaós: ― Segentmagiù, cì de fòr g’è la paia pléna de armi ―. Von fòr a véder. L’è pròpi vera. Sóta na meda de paia vizìn a l’isba trovi szòpi e bombe. Cando che tornan enter chél putèl zóven e sgèrlo l’è sparì. I me sòzi i dis che 'l dev’èsser en partigian en gamba.

Vèn el 26 zenàr 1943, sto dì che se à zà parlà tant. L’è l’alba. El sol che è dré a levar da ca planadura che lontan la se confónt col ziél, la manda i so primi razi. La neo col sol la orbìs i òcli. Con noi g’è calche panzer todes-ci.
Na slita la s-ciampa ‘nfugiada lontan, da ‘n cararmato todes-c’ parte calche colp e la slita la sàuta per aria. Ne ferman pù avanti a spetar el gròs de la colòna. Vardando fòr sóra la grésta de ‘n dòs vedén zó en paesón che ‘mpar scasi na zità: Nikolajewka. I ne dis che al de là g’è la ferata con en treno pronto per noi. Se giaruàn la ferata sen fòr da la sacca. Vardan zó e sentìn che sto bòt l’è pròpi ‘nzì. Entant el gròs de la colòna el se svizìna a noi. Ente ‘l ziél se fa véder tréi aroplani, anzi càter, e i se sbassa a mitraliar i nòssi compagni. Vedén le flamòte che vèn fòr da tute le armi dei aroplani e la colòna la se sparpaia dapertut. I aroplani i sgola en su po’ i se slontana e po’ i torna a smitraliar en zó vèrs la cóa de la colòna che ‘mpar na rigia negra che se pèrt en la steppa.
I dis, e i sèghita a dir, che a Nikolajewka g’èra stà tréi división de russi. Ma a véder come che è nà le ròbe, mi nó credi. El Vestone, ‘l Valchiese, l’Edolo, ‘l Tirano e cògn nar a l’ataco. La nòssa artilieria la s’è piazzada. El colonèl e ‘l zeneral i studia le ciarte e po’ le clama a rapòrto i comandanti de batalión. Noiàutri del Vestone cognén combàter a l’andrìta. El posto de l’adunata l’è la piazza davanti a la glésia. Nó se pòl parezzàr bèn l’artilieria perché g’è pòce munizión. I bravi artilieri i è avelìdi.
Me trovi ‘ncór col Rino. El salùdi come se fùssente su la piazza del nòs paés. ― Ne vedén stasera, ― ge digi. Salùdi ancia i àutri paesani: ― En gamba putèi, ― ge digi a lori. ― E vardà de tègnerve sèmper calmi.
Col Cenci e ‘l Moscioni fumi l’ùltim zigherét. El capitano el ne oserva un per un. A la fin ne movén. El me ploton l’è l’ùltim a l’andrìta. El capitano l’è tra ‘l me e ‘l ploton del Cenci. Po’ vèn i àutri. Come che nen fòr a l’avèrta sùbit gen l’azzèt de colpi anticarro e de colpi de mortàl.
I me òumi i stènta, i se tègn endré, g’è zà calche ferì e zigi: ― Avanti, avanti, nidé avanti ―. Ancia mì stènti ‘n pòc, ma ormai ge sen dénter e ‘l sarà chél che ‘l sarà. El capitano l’urla: ― Avanti, avanti! ― I me compagni i scomenzia a nìrme dré, e l’Antonelli e calche àuter i me passa via. Mi g’ài la pesante, ma senza munizión. Doròss portarnen zó la squadra del Moreschi. Ma ‘l Moreschi ‘l g’à ‘n pòc de pipacul e i so òumi i è come el. El clami: ― Nidé zó; nidé avanti, ormai l’è fata è tut lostés ―. I colpi i plòu entórna a noi e i se sfonda ‘n la neo. Se sèita a nar avanti. El capitano ‘l g’à ‘n man en mitra russo e fasèndo segn vèrs el paés el zigia: ― Avanti! avanti!
El caporalmagior Artico el tòl sùbit el comando del ploton e davanti a tuti ‘l zigia: ― Secont e tèrz ploton avanti! ― N’arma automatica la m’à tòt de mira, la sbara rafiche curte e zuste: «Eco, ― pensi tegnèndo ‘l flà, ― adès mòri». Me slòngi ente na varsèla en la neo e i balìni i bat ìo ‘ntórn e i leva sbolfrade de neo. La saliva la me ‘mpasta la bócia. Nó sai pù chél che pensi o chél che fón, vardi le sbolfrade de neo a na spana da la me testa. L’Antonelli e calche àuter i me passa davanti a dés metri, alór levi ‘n pè e von ancór avanti.
A vardar a man zancia vedi ‘l reparto del genio mòverse e dàrge adòs a ‘n cianón anticarro che ‘l sbarava vèrs de noi. Dopo arcante bombe a man e na barufa ‘l cianón i l’à zapà. Chei genieri i g’à l’ardiment dei primi combatimenti. Forse l’è perchè nó i n’abu prima. Mì ‘nveze al so confrónt me sènti vècel de guera.
Ne svizinan a l’argial de la ferata endó che de dré g’è i russi ‘n le trinzèe. Col me ploton me porti ‘n mèz. Trovi ‘l sergente Minelli del ploton del Moscioni; el pèrt sanch da arcante ferìde lizére a la testa e ai brazzi; ma ‘l g’à le giambe sfracassade da ‘n colp de l’anticarro. El se lamenta e ‘l planz: ― El me s’cet, ― el dis, ― el me s’cet ―. Ge fón corazo come che pòdi. ― Nó ses grave, ― ge digi. ― Dai Minelli, de dré vèn i portaferìdi, i nirà a tòrte ―. El sai che l’è na bosìa, cissà ‘ndo che diàol i sarà i portaferìdi. Forse lassù a vardar zó come che la va. Ma ‘l Minelli ‘l me crét. El me saluda, el me grigna ancia ‘ntra le làgrime. Voròssi fermàrme ìo con el ma nó pòdi, i me òumi i me spèta su chél argialón e l’Antonelli ‘l me clama. El Minelli ‘l dis: ― El me pòpo, el me pòpo ―. E ‘l planz.
Sbaràn da l’ór del sbric; el Moscioni l’à tòt en braz el mitraliatór e ‘l sbara; sbaran a calche russo che se retira ancia con la pesante. Adès, cì de dré, podén tirar n’àtimo ‘l flà; ma sen en pòci. Vardando da ‘ndo che sen nudi zó se vet tante macle negre su la neo. Ma sai ancia che ‘nte la me compagnìa g’è sta de chei che a fat a finta de èsser morti per nó nìr al combatimént. Adès ge vòl nar fòr dal nòs refugio. Enfissan la baionéta. El capitano ‘l controla che vagîa bèn el so mitra russo, el sófla ‘n la ciana e po’ ‘l me varda: ― Corajo paese, ― ‘l me dis, ― la xe l’ultima ―. El ne dà i órdeni: ― Ti, Rigoni, vas coi tó òumi per ca strada ìo. Ti, ― ‘l dis po’ al Moscioni, ― vas col Rigoni enfìn a ca isba po’ zira a manzancia. El Pendoli, col ploton comando, e l’Artico col secont e ‘l tèrz i vèn con mì. Dai che nen ―. Sciavalciàn la ferata, e ne vèn adòs sùbit calche rafica ma ne petàn zó da l’àutra. Mì nó giati tanti che ne dà contra, el capitano coi so dói plotoni calche vergóta de pù, ma a la fin i zét ancia chei. A la me ‘ndrita vedi calche russo vestì de blànc’ ma nó me ‘nterèssae sèiti a nar avanti. Adès sbara ancia la nòssa artilieria; vedi i russi che cór a travèrs la piazza del paés.
Ente una de le prime isbe lagi ìo i ferìdi. G’è ìo na féuna russa e ge domandi che la ge vàrdia sóra. Èstra chéla lagi ìo con lori, per assìsterli, el Dotti de la squadra del Moreschi. Con l’Antonelli e la pesante von dént ente n’àutra isba. Me par en bòn posto per piazzar l’arma. En soldà del me ploton el me vèn dré con na ciasséta de munizión. Sfondi na finestra col szòp e strózzegi ìo la taula scuertada con na tovaia ricamada. Sóra la taula postàn l’arma e sbaran da la finestra. I russi i è a ‘n zentenàr de metri, de s-cena. Nó i se lo spetava, ma gen da sparagnar le munizión. Entant che sbaran i putelòti de l’isba i se strucia planziànt entórn a le vèste de so mama. La feuma enveze l’è calma e sèria. La ne varda ‘n silenzio.
Entànt che fen na trièva vedi che da sóta ‘n lèt pìcia fòr i stivài de n’òm. Levi su la cuèrta e ‘l fon nìr fòr. L’è ‘n vècel lònc’ e màger che ‘l se varda ‘ntórn stremì come na bólp en la tràpola. L’Antonelli ’l grigna e ‘l fa ‘l zèst de dàrgi na peada ente ‘l cul e i lo manda endó che g’è la féuna coi pòpi.
Sbaran calche rafica a na sclapa de russi che è dré a tirar en cianón anticarro. Nó gen de pù che tréi caricatori.
Nen fòr da l’isba e ‘ncontran el Menegolo che nideva en zercia de noiàutri con na ciasséta de munizión. Me ‘nrabi perché nó vedi nìr el Moreschi con le àutre ciasséte. L’Antonelli e ‘l Menegolo i posta l’arma sul ciantón de n’isba; mì ‘n pòc pù inanzi, a l’andrìta, ge fon véder endó che i cògn sbarar e sbari con el szòp a travèrs le crèpe de na strupaia. Sen sèmper scasi de dré ai russi e g eden pròpi tant fastìdi. Entant speri che la colòna la se dezìdia a nir zó da ‘ndo che l’en lagiada ferma. Dopo ‘n pòc de tèmp che sbaran i russi i è bòne de véderne e ‘n colp anticarro el porta via ‘l ciantón de l’isba pòci zentimetri sóra la zùcia de l’Antonelli. ― Vèi che ne spostan, ― ge urli. Ma l’Antonelli el se mét a ciavalòt del trepè e ‘l dis: ― Adès i g’ài pròpi sóta mira ―. E ‘l sbara ancóra.
El tenente Danda con calche soldà de la zincantacàter (me par) el vòl traversar la strada e nìr cì ‘ndo che sen noi, ma da na ciasa vizìna parte calche colp che i lo ferìs a ‘n braz.
La nòssa artilieria nó la sbara pù da ‘n pèz. I geva pòci colpi e i l’averà sbaradi tuti. Ma perché po’ ‘l gròs de la colòna nó ‘l vèn zó? Che spètei po’? Da nòssa posta nó podén nar avanti de pù sen zà arivadi a metà paés. I poròs nìr zó scasi senza problemi adès che i russi l’én fati dar de vòuta e i tegnìn sot’òcel. Enveze g’è ‘n silenzio ‘n pòc misteriós. Nó sen pù ‘ngót nancia dei àutri plotoni che è nù a combàter con noi.
Ensèma ai òumi del tenente Danda sarén na vintina en tut. Che fénte po’ cì da nòssa posta? Nó gen scasi pù munizión. En pèrs el colegamento col capitano. Nó gen pù órdeni. Se giavéssente almen le munizión! Ma sènti ancia che g’ài fam, e ‘l sol le dré a nar zó. Travèrsi la strupaia e na palòtola la me sìgola vizìn. I russi i ne tègn d’òcel. Córi e bati a l’us de n’isba. Von ent.
G’è dénter soldadi russi. Sarai presonéri? No. I è armadi. Con la stéla rossa su la beréta! Mì g’ài en man el szòp. I vardi ‘nciantà. I è dré a magnar entórna a na taula. Tuti i magna su da na supiéra con en cuzzàr de legn. E i me varda coi cuzzàri per aria. ― Mnié khocetsia iestj, ― digi. G’è ìo ancia féune. Una la tòl en piat, i lo ‘mplenìs de lat e mèi, con en ciazzòt, da la supiéra de tuti, e i me lo dà. Fon en pas avanti, meti ‘l szòp su la spala e magni. El tèmp nó ‘l g’è pù. I soldadi russi i me varda. Le féune le me varda. I pòpi i me varda. Enzun diséva na parola. Se sènt sol el rumor del me cuzzàr ente ‘l piat. E a ogni bocón. ― Spaziba, ― digi can che ài ruà. E la féuna la me tòl da le man el piat vòit. ― Pasausta, ― la me rispont senza dir àuter. I soldadi russi i me varda nar fòr senza che i se sia movèsti. Sul somas g’è arcanti busi de le ao. La féuna che m’à dat la menestra, l’è nuda con mì per davèrzerme la porta e ge domandi a zèsti se la me dà ‘n fào de mél da portàrge ai me compagni. Ca féuna la me da ‘l fào e mi von foróutra.
Enzì è suzèst sto fato. Adès, a pensàrge su, nó ge trovi engót de fòr dal sòlit, ma naturàl come che geva da èsser sèmper sta na bòta trà òumi. Dopo èsser restà ente ‘n prim momént, chél che ài fat l’èra sta naturàl, nó gevi paura, e nancia chéla de difènderme o de ofènder. L’èra na ròba pròpi ordenaria. Ancia i russi i èra come mì, son segur. En che l’isba g’èra sta tra mì e i soldadi russi e le féune e i pòpi na paze che nó l’èra sol na trièva de la guera. L’èra tant de pù del riguardo che g’à le bestie del bósc’ una co l’àutra. Na bòta tant i fati i eva portà i òumi a restar òumi. Cissà endó che i sarà adès chei soldadi, che féune, chei pòpi. Mì speri che i se sia salvadi tuti da la guera. Enfìn che sarén vivi, ne ricorderén, tuti canti che èren, come che ne sen comportadi. Spezialmént i pòpi. Se chesto l’è suzèst na bòta el poderà suzzéder ancór. Vòi dir che ‘l poderà suzzéder a tanti àutri òmni e deventar ordenari, en modo de viver.
Cando che son tornà dai me compagni en tacià su ‘nte ‘n ram el fào de mél e ‘n tòc’ per un el magnan tut. Po’ me vardi ‘ntórn come se me des-ciantàssite da n’ensògni. El sol el va zó. Vardi l’arma e i dói caricatori che ne è restà. Vardi per le strade desèrte del paés, e me n’ascòrzi che da una vèn avanti vèrs de noi en ròz de zènt armada. I è vestidi de blanc e i vèn avanti arditi. Èl dei nòssi? Èi todes-ci? Èi russi? Arivadi a calche desìna de metri da noi i se ferma e i ne varda. Ancia lori nó i sa che far. Po’ sentìn che i parla. I è russi. Órdeni ‘n prèssa de nìrme dré e me péti ‘ntra le isbe e i òrti. L’Antonelli e ‘l Menegolo i me vèn dré con l’arma. Tuti i me varda i è suspetósi come se i se spetàs de vèderme far en miràcol. Me rèndi cont che la situazión la è desperada. Ma nó ne passa per la testa de darne presonéri. N’alpin, nó sai nancia mì de che compagnìa che l’èra, el g’à ‘n mitraliatór ma l’è senza colpi; n’àuter el me vèn vizìn e ‘l dis: ― G’ài de pù che zènto colpi ―. Me spòrzi sóra a na strupaia e sbari ‘n par de caricatori a ‘n sclap de russi pòc lontani e po’ passi l’arma a n’alpin: ― Sbara, ― ge digi. Da sóra la strupaia l’alpin el sbara ma po’ ‘l me croda ‘n tèra rantegiant, i la brincià ‘n la testa. Torni a sbarar mì col mitraliatór e i russi i se sparpaia. I zènto colpi i è zà ruàdi. Ancia l’Antonelli la finì le munizión e adès el désfa la pesante e ‘l peta i tòci dapertut en la neo. La nòssa compagnìa la pèrt la so ultima arma.
En tuti sen restadi de men che na vintìna de òumi. ― Animo, ― digi, ― preparà tute le bombe a man che geo, zigià, fé bacàn e po’ nidéme dré ―. Nen fòr da la strupaia. Sen en càter giàti ma fén en bacàn per tréi bòte tant e le bombe le fa ‘l rèst. Nó pòdi dìr se sen stadi noi a davèrzerne la strada o se i russi i n’à lagià passar; el fato l’è che ne sen metùdi al segùr. Giaruàn de corsa l’argial de la ferata, e ne ficiàn ente ‘n cianàl che ‘l la travèrsa, ma come che meti fòr la testa da l’àutra banda vedi che ìo dinanzi la neo l’è scuertada de morti. Na rafica la me passa rasènt el mus. ― Ne ‘ndré, ― urli, ― ne ‘ndré! Tornan fòr un dopo l’àuter da ‘ndo che sen nadi dénter. Me péti ‘nte na varsèla e sèmper de corsa me pòrti pù ‘nsu del fónt. I me compagni i me vèn dré. Costézi na strupaia e senti che ariva colpi de dré de noi. Arivan a le isbe da ‘ndo che la doman, i ne tiràva con i anticarro. Ne ferman n’àtimo a tirar el flà e a vardàrne. Ge sen ancór tuti. Da l’isba pù vizìna vedi nìr fòr el tenente Pendoli. ― Rigoni, ― ‘l me clama, ― Rigoni ― nidé cì a tòr el nòs capitano che l’è ferì. ― Ma e i àutri, ― domandi, ― endo èi po’? ― Nó g’è pù ‘nzuni, ― rispont el tenente Pendoli. ― Putèi, nidé a tòr el capitano, ― ge digi ai me compagni. Ma da le isbe ìo ‘ntórn, e da le zese, dai òrti vèn fòr desìne e desìne de soldadi russi che sbara. Tanti dei me compagni i cròda per tèra, zèrti i cór vèrs l’argial de la ferata, e i giarùa le sine e ìo i se zapa n’àutra rafica come na sgranelada. En cròda ancór àutri dói o tréi. Mì von enfugià a méterme ensèma a chei che è restà. I balini i bat su le sine e i fa ‘n rumor come se ‘l fus tompèsta e i fa stìzzole, ma son bòn de rodolàrme da l’àutra banda. Son l’ùltim dré a chei che se l’èva portada fòr che se ràmpegia en la neo. L’argial de la ferata el ne separa dai russi. Passi vizìn a ‘n cianón anticarro e me fermi per véder se son bòn de tòrge fòr l’oturator en modo che nó ‘l vagîa pù. Ma ‘ntant i russi i se fa véder ancór su l’argial e i me sbara contra. Alór torni a córer en su come che pòdi, e me sfondi de sèito ‘n la neo enfìn ai zinòcli. Son a l’avèrta sóta i colpi dei russi e a ogni pas che fon ariva na szopetada. «Adès e ‘nte l’ora de la nòssa mort» digi ‘ntra de mì come ‘n disco che ‘l sèita a zirar. «Adès e ‘nte l’ora de la nòssa mort. Adès e ‘nte l’ora de la nòssa mort».
Sènti calchedun che zemégia e ‘l domanda aiùt. Me svizìni. L’è n’alpin che era ‘nte ‘l me caposaldo sul Don. L’è ferì a le giambe e a la panza da le stèle de l’anticarro. El zircondi sóta i brazzi e ‘l strózzegi. Ma fon massa fadìgia e me ‘l ciàrgi su le spale. I russi i ne sbara contra con l’anticarro. Me sfondi en la neo, von avanti, cròdi per tèra e l’alpin el zème. Nó g’ài pròpi la forza de seitar a portàrlo. Son bòn però de portàrlo endó che i colpi nó i arìva. Ad ogni modo i russi i desmét de sbarar. Ge digi a l’alpin de provar a ciaminar. El prova ma nó ‘l ge la fa e alór ne ferman dré a ‘n mùcel de grassa. ― Resta cì, ― ge digi. ― Te mandi a tòr con la slita. E fate corazo che nó ses grave.
Mì po’, nó me èri ricordà de mandàrge zó la slita, ma i portaferìdi de la nòssa compagnìa per caso i èra passadi da chéla e i l’à tòt su. Ài savèst en Nitalia che ‘l s’èra salvà, e me son sentù solevà. L’ài trovà ‘n dì, che èra finì tut, a Brescia. Nó l’ài cognossù, ma el ‘l m’à vist da lontan, el m’è nù encòntra de corsa, e ‘l m’à brazzà. ― Nó te ricòrdes no, sergentmagiù? ― Mì nó ‘l conossévi e ‘l vardavi. ― Te ricòrdes no? ― el diseva, e ‘l se batéva con la man su la giamba de legn. ― adès va tut bèn ―. E ‘l grignava. ― Te ricòrdes no el 26 de zenàr? ― Alór me son ricordà e ne sen brazzadi ancóra con tanta zènt ìo ‘ntórna che la ne vardava senza ciapìr.
Adès, entànt che nevi avanti da me pòsta en la neo, sènti tut de colp en traboldéri e vedi la massa negra de la colòna che vèn enfugiada zó per la fròna. Ma che fai po’? Pensi che i colpi dei russi i li smassacrerà tuti. Perché po’ nó i è nudi zó prima? Ma g’è de nòu aroplani. I smitralia e i mòla zó bombe. L’è de nòu come stadoman. En pù i sbara ancia dal paés con i anticarro e i mortài. Calche panzer todes-c’ el vèn zó plan plan, con prudenza. Un de chest ‘l vèn sfianconà e ‘l se ferma, ma ‘l sèita a sbarar col cianón. I àutri i me passa dausìn. Sclapade de soldadi todes-ci i ge va dré e mì von con lori. Enzì arivi ancóra ‘n bòt a le prime ciase. Sbaran con i szòpi de dré ai cariarmati. Me fon ciapìr a zèsti de far nar avanti ‘n panzer enfìn endó che g’è ‘l capitano ferì. Ge don d’antènder ai todes-ci che l’è n’ufiziàl superiore. Dopo tante i todes-ci i zét a le me insistenze. Fen pòci metri vèrs la ciasa che ge digi mì, e ‘n colp anticarro el sflantuma ‘l periscòpio. El panzer l’è obligià a fermarse e cognén astegnìrne. Nó sen assà per nar ent ente ‘l paés senza l’aiùt del cararmato.
Entant è nu sera. Me méti de dré a le murògne de na ciasa e ge sbari ai russi che passa per i orti. Son restà da me posta. Vinti metri pù ‘n via g’è ‘n soldà todes-c’ che ‘l se svizìna, strozzegiàndose su la neo, a dói soldadi russi postadi dré a ‘n murét. Po’ ‘l ge péta dói granate adòs. Mì córi enfìn a na ciasa pù avanti. Dal marciapié en fazza en soldà russo el me vet e ‘l svòuta ‘l ciantón per po’ tòrme de mira. Mì dal me refugio e el dal so ne s-ciambian calche colp de szòp. En capitano de l’artilieria alpina che me vèn encòntra el brìncia na szopetada ente ‘l pèit e ‘l cròda ‘n tèra ‘ntant che ‘l voleva dìrme vergóta. El gòmita fòr sanch da la bócia che me ‘nmacla le s-ciarpe e i ciauzzetóni. Ariva ‘l so atendènte. Ariva n’àuter ufiziàl. I planz sóra a chél pòr òm che ‘l ràntegia. Apena mort l’atendènte el ge tòl fòr da la s-ciarsèla el portafòli e ‘l ge tòl fòr dal póls l’orolòi. Mì nó ge n’ampòdi pù da la stracità e von a sentàrme zó dré a na rampa. En sototenente el me vèn vizìn urlando: ― Viliaco, che fas po’ ìo? Vèi fòra ―. Mì nó ‘l vardi nancia e a la fin el vèn vizìn ancia el a sentàrse zó e ‘l resta ìo ancia cando che mì me ‘n von.
Vèni a savér che ‘l tenente colonèl Calbo de l’artilieria alpina l’è sta ferì. El zerci. El so atendènte el ge tègn su la testa e ‘l planz. El colonèl el g’à i òcli ‘nnebiadi e forsi nó ‘l ge vét pù ‘ngót. El me parla credèndo che sia ‘l maggiore Bracchi. Nó me ricordi le parole che ‘l m’à dit; me ricordi sol la so ós, e la gran fadìgia che ‘l feva a tirar el flà a ciàusa de la ferìda e el su la neo. A vardarlo ‘l deva na gran sudizión e mì me sentìvi pàvi. Entant i cariarmati dei todes-ci i s’è metudi a nar avanti. Alpini e todes-ci i se mét de dré. I balini i bat su la corazza dei panzer e i sìtola via entorna a noiàutri. Su ‘nte ‘n ciar è ‘ncuzzolà zó ‘l zeneral Reverberi che ‘l ne para con la so ós. Po’ ‘l desmonta e ‘l ciamina da so posta davanti ai cariarmati con la pistola ‘n man.
Da na ciasa i sèghita a sbarar. Sol da ca ciasa ìo. ― G’è ufiziài? ― el zigia ‘l zeneral vèrs de noi. Ufiziài forse ge n’è, ma nó g’è ‘nzun che vèn fòr. ― G’è alpini? ― ‘l zigia ancóra. E vèn fòr en grupét da dré ai cariarmati. ― Ne ‘nte ca ciasa e féla ruàda, ― ‘l ne dis. Noi nen e i russi i se ‘n va.
A l’adunata rispònt el Baroni dei mortài e ‘l vèn con en grupét del so ploton. I g’à ‘ncór en tubo de mortàl, nancia na bomba, engót àuter. De tut el Vestone sen restadi na trentina de òumi. Le isbe le è tute ocupade e trovan posto en le scòle. Ma cì i vedri i è róti, nó g’è paia e ‘l pavimént l’è de zemént. Ne butàn zó ma nó l’è possìbol dormìr. Ne ‘nglazzeròssen. «La Ecia», n’alpin de la me compagnìa, l’à trovà cissà ‘ndó calche gialéta e ‘l me ‘n dà una. Rozian ensèma. El Bodei, che l’è dausìn a mì, ‘l bàgola dal frét. Levàn su ‘n pè e nen fòróutra. Bati su l’us de n’isba; vèn su la porta ‘n soldà todes-c’ con la pistola en man e ‘l me la ‘mponta sul stómec’. ― Vòi nìr ent, ― ge digi. En modo educà, con la man, ge sposti la pistola e ge grigni ‘n fazza. L’è restà el la mét ente ‘l fòdero e ‘l me sèra la porta sul mus. Nen énter ente na stala e ‘mpizzan en fogét con na fassinèla de stizzi. Ne s-ciaudàn, ma la part che nó la varda ‘l fòc’ l’è ‘nglazzada. I muli i ne varda con le récle basse. La testa la ne dìndola de ca e de là. Plan plan me ‘ndorménzi con la s-cena pozada a ‘n pal.
Chesto l’è sta ‘, 26 de zenàr del 1943. I me amìzi pù ciari i m’à lagià en chél dì.
Del Rino, che l’èra sta ferì en la prima batalia, nó son sta bòn de savér pù ‘ngót de segur. So mama l’è viva sol per spetàrlo. La vedi tuti i dì cando che passi davanti a la so porta. I so òcli i s’è consumadi. Ogni bòt che la me vét, per saludàrme scasi la planz e mì nó g’ài el corazo de parlàrge. Ancia ‘l Raul el m’à lagià en chél dì. El Raul, el me prim amìzi de la naia. L’èra su ‘nte ‘n cararmato e ‘nte ‘l sautàr zó per nar ancór inanzi, vèrs baita ancóra ‘n pòc, la brincià na rafica e l’è mort su la neo. El Raul, che la sera prima de dormìr el ciantava sèmper: «Bòna nòt amor mio». E che na bòta, al corso siatóri. ‘l m’à fat scasi plànzer a lézerme Il lamento della Madonna de Jacopone da Todi. E ancia ‘l Giuanin l’è mort. Eco Giuanin, ses arivà a baita. Ariverén tuti. El Giuanin l’è mort a portàrme le munizión per la pesante cando che èri zó ente ‘l paés e sbaravi. L’è mort su la neo ancia el che ‘nte ‘l nòs bus el steva sèmper dausìn al fornèl e ‘l geva sèmper frét. Ancia ‘l ciapelan del batalión l’è mort: «Bòn Nadal, putèi, e paze». L’è mort per nar a tòr en ferì entant che i sbarava. «Ste calmi e scrivé a ciasa». «Bòn Nadal, ciapelan». E ancia ‘l capitano l’è mort. El contrabandiér de Valstagna. El geva ‘l pèit passà da part a part. I conduzènti, ca sera, i l’à metù su ‘nte na slita e i l’à portà fòra da la sacca. L’è mort a l’ospedal de Carkof. Son na a so ciasa, cando che son tornà a primavéra. Ài ciaminà a travèrs i bos-ci e le val: «Pronto? Cì Valstagna, parla ‘l Beppo. Come vala po’ paese?» e so ciasa la èra vècla e rùstegia e néta come la tana de tenente Cenci. E i soldadi del me ploton e del me caposaldo, canti n’è mort po’ en chél dì? Dovén restar sèmper ensèma, putèi, ancia adès. El tenente Moscioni el geva na spala sbusada e po’ en Nitalia la ferìda nó la podeva seràrse. Adès l’è varì da la ferìda ma da le àutre robe ancóra no. E ancia ‘l zeneral Martinat l’è mort en chél dì. Me ricordi cando che en Albania ‘l compagnavi per le nòsse linee. Mì ciaminavi en prèssa davanti a el perché cognossévi la strada e me vardàvi ‘ndré per véder se ‘l me nidéva dré. «Ciamina, ciamina pur emprèssa caporal, g’ài le giambe bòne mì». E ancia ‘l colonèl Calbo che l’èra ‘nzì brào coi so artilieri de la desnòve e de la vinti. E ancia ‘l sergente Minelli l’èra ferì ìo ‘n la neo: ― El me s-cet, ― el diséva e ‘l planzéva, ― el me s-cet ―. Giuanin, dopo tut, massa pòci sen arivadi a baita. Nancia ‘l Moreschi l’è tornà de vòuta. «Possìbol na ciàura da sèt chintài? Pòrcia la mula sèmper Macedonia». E nancia ‘l Pintossi, el vèzzo ciazzadór, l’è arivà a baita a ciazzar i cotórni. E sarà mort ancia ‘l so vèzzo ciagn, adès. E tanti e tanti àutri che dòrm ente i ciampi de formént e de papaveri e ‘ntra le èrbe ‘n flór de la steppa ensèma ai vècli de le storie de Gogol e de Gorky. E chei pòci che sen restadi endo sénte po’ adès?
Cando che me son fat fòra ài trovà che le s-ciarpe le se èra brusade ente i pèi. Ài sentù remór de zènt che se parezzava a partìr. Nó ài trovà pù ‘nzuni de la me compagnìa e nancia del batalión. Ente ‘l stróu ài perdù ancia ’l Bodei e son restà da me posta. Zerciavi de ciaminar pù ‘mprèssa che podévi perché i russi i podéva provar a brancàrne ancór. L’èra ‘ncór nòt e g’èra ‘n traboldéri per el paés. Ferìdi che se lamentava su la neo e ‘nte le isbe. Ma mì, ormai, nó pensavi pù a ‘ngót; nancia a la baita. Èri àlit come ‘n sas e come ‘n sas èri rodolà dal rì. Nó zerciavi pù i me compagni e, dopo, nancia de ciaminar en prèssa. pròpi come ‘n sas rodolà dal rì. Nó me feva impressión pù ‘ngóta; pù ‘ngóta che me feva pecià. Se suzzedéva de combàter ancóra saròssi na avanti, ma per conto mè; senza vardàr chei che me saròs nù dré o passà via. Averòssi fat la batalia per conto mè; sol mì, da me posta; da isba a isba, da òrt a òrt; senza scoutàr comandi, senza dàrnen, lìbero da tut, come nar a ciazza sul mont, da me posta.
Gevi ‘ncór dódes colpi per el szòp e tréi bombe a man. Ge n’èra pòci, forse, ‘n tuta la colòna che geva tante munizión cante che ge n’évi mì.

N’àutra zornada a ciaminar su la neo. Le s-ciarpe brusade le và ‘n tòci e le tègni ‘nsèma ‘ntórn ai pèi col fil de fèr e sdrazze. A ciaminar el coràm séc’ ‘l m’à rót la pèl sóta la ciavìcla e g’ài ìo na plagia viva. I zinòcli i me fa mal; a ogni pas che fon i fa cric crac. Me vèn ancia ‘l cagòt. Ciamìni senza dir na parola con enzun per chilometri e chilometri.
Adès la colòna la va avanti a moncóni. I pù fòrti i ciamìna ‘n prèssa, i àutri come che i pòl. Mì nó son de chesti, ma nancia dei pù forti, ormai. Von per conto mè.
N’àuter dì a ciaminar su la neo. Su la pista g’è arbandonàdi i cianóni de l’artilieria alpina. L’è zusta; l’è inùtil portàrsei dré, l’è zusta che i muli i pòrtia i ferìdi. Ciàpita ogni tant de sentìr discussión tra i artilieri alpini e todes-ci. Calche todes-c’, cissà come, l’èra sta bòn de ciaparàrse i nòssi muli che adès de segur i valéva de pù che le so machine. Sol noi géven i muli. Ma i alpini e i artilieri i chestióna pòc; i ferma i muli e i fa desmontàr i todes-ci. I se tòl de vòuta le so bestie e i va via. I g’à i so paesani da ciargiàrge sóra. La rabia dei todes-ci, a confrónt con la calma dei alpini, la l’èra redìcola.
chél dì ìo la marcia l’èra lòngia assà. Nó se vedéva nancia ‘n paés enzulòc’ ge voléva ciaminar. Se magnava smanade de neo. È nù nòt. Ancór nó se se fermava e nó se vedéva paesi. A le tante, lontan, na luze, e nó ‘mparéva mai de arivàrge. Podéo emmazinarve, voi, cant che l’èra lontana ca luze e canta neo che ge voléva pestolàr prima de arivar? Nó la ruàva pù en ca nòt. L’èra ‘n paés. Nó sai endó che son nà a dormìr e nancia con cì che èri; e nancia de ài magnà. La doman dré cando che son partì de nòu g’èra ‘l sol. I pù tanti i era zà nadi; mì èri coi ultimi; le isbe le èra vòide e i fògi i se smorzàva. Me ricordi che son na ent ente n’isba; per tèra g’èra sgòrze de patate rostìde en mèz a la zénder e l’ài magnade. Èri sèmper da me posta.
Na sera ài encontrà ente n’isba soldadi del me batalión. I m’à cognossù. Un el geva le giambe ‘nglazzade. A la doman cando che sen partìdi el geva le giambe negre ‘n cancréna e ‘l planzéva. Nó ‘l podéva pù nìr con noi e nó sen stadi bòni de trovar na slita per ciargiàrlo su. G’ài racomandà a le féune de chél’isba de vardàrge sóra. El planzéva e ancia che féune le planzéva. ― Adio Rigoni, ― ‘l m’à dit. ― Ciao sergentmagiù.
Mì son sèmper da me posta. En dì trovi su la neo na tauléta zalda; la tògi su e la magni. La spudi sùbit. Cissà che sporciarìa che l’è. El spudèc’ l’è zalt, magni neo e spudi zalt, endó che cròda ‘l spudèc’ la neo ìo ‘ntórna la devènta zalda. Ài spudà zalt tut el dì e tute l dì ài bu chél saoràz en bócia. Cissà che sporciarìa che l’èra ca ròba; forsi l’èra anticongelante per i motori o forsi dalamìt. Ma son da me pòsta e nó me ‘nterèssa engót del me spudèc’ zalt su la neo e del cagòt.

Na nòt me fermi a dormìr con calche ufiziàl del Valchiese. Von ent ente n’isba, parli bresian e digi che son del so batalión. I me azèta ‘n la so compagnìa. Empizzi ‘l fòc’ ente ‘l forno e ‘n soldà el porta dent na ciàura. La mazzi e la fon a tòci per rostìrla ente ‘l forno. Trovan a ncia ‘n pòc de sal. Fon le razión e magnan tuti dénter ìo, sarén na chindesìna. I àutri a véderme enzì asvèlto e inzignévol i m’à tòt en simpatìa. Ma fon tut come se fùssite na marionéta. Trovi ancia ‘n pòc de paia e dopo che ài magnà la ciàura ne ‘ndormenzàn al ciàut. La doman dré me desdromenzi ‘l prim e l’è ‘ncór nòt. ― Sveglia, ― digi, ― dovén partìr se no restàn i ultimi ―. Ma nó i vòl levàr, i vòl dormìr ancór. Von fòr da me posta e ciamini ente la colòna che la s’è zà ‘nviada.
En dì dopodisnàr se ariva ente ‘n paés, la colòna l’è davanti: son tra i ultimi. Da ‘n dòs vedi la colòna che la va inànt a bissabòa per la steppa e po’ aroplani che i ne sgola sóra e i mitràlia. Ente ‘l paés g’è grupéti de dói tréi personàzi che va per le isbe ‘n zercia de da magnar. Ente la piazza g’è dói colombi. Me vèn en mént de sbaràrge a un e po’ magnàrmel. Tògi zó ‘l szòp da la spala, sbassi la segurezza e tògi la mira da vinti passi. El colombo ‘l se àuzza per sgolar e sbari. El cròda zó fulminà senza bàter le ale. De èsser en sìzzer discrèt el sévi, ma no ‘nfin a chéla de zapàr en colombo che sàuta con en szòp a bala. Me fon maravéa, l’è sta ‘n caso de segur. Grigni sóta i baffi per la sodisfazión. En vècel russo che ‘l me varda ‘l m’è vèn vizìn e ‘l me fa ciapìr che ancia el l’è restà. El scórla la testa sospetós e ‘l fa segn al colombo mort; po’ i lo tòl en man, l’oserva ‘l bus de la patrona che i l’à passà da part a part e ‘l conta i passi da ‘ndo che ài sbarà. El me dà ‘l colombo e ‘l me dà la man. Me vèn en gróp. L’è ‘n vècel ciazzadór come ‘l zio Jeroska.
Von énter ente n’isba per cosinar el colombo e tògi la gamèla che g’ài en la cinghia de le zibèrne. G’è ìo dói soldadi taliani ma nancia ‘n borghés. Pù tardi è nù ent dei ufiziài zóni e senza desarmadi. Dopo aver magnà ‘l colombo fon per tòr el szòp che évi tacià sul mur ma nó ‘l trovi pù. El me vèzzo szòp de tante batalie, che néva ‘nzì bèn e che èri afezionà. Cì sarà ‘l sta po’ a tòrlo?
I ufiziài nó i g’èra pù, nó pòdi dir che i me l’abia tòt lori. Ma mì pensi de sì. Son restà mal, ma pròpi mal. Adès che èren fòr da la sacca, i desarmadi, e l’èra i pù tanti, i zerciava de tòrge le armi a cì che i se l’eva tegnùde. Nó volévi ma nancia podévi tornar dai me sòzi desarmà, évi petà via l’elmét, la mas-cera antigas, el prosac’, brusà le s-ciarpe, pèrs i ganti ma ‘l me vèzzo szòp l’évi sèmper tegnù con mì. Gévi ancór i caricatori e le bombe a man. Ente l’isba g’èra ‘n szòp che ‘l pesava come ‘l plómp e gréz. Ài tòt chél: le patrone le néva bèn. Cando che son nà foróutra ai sentù sbarar vizìn al paés e urli. L’èra partigiani o soldadi regolari che deva contra ai sbandadi de la colòna. Per nó restar presonér me son metù a córer pù che podévi, entrà i orti e le isbe dré a le strupaie e po’ ent per la steppa enfin che ài giaruà la colòna.
La plagia del pè l’èra pléna de pus e la spuzzava, a ciaminar sentìvi l’odór e s’èra tacià ‘l ciauzzòt. La me féva mal: l’èra come se un el me avés emplantà i denti ‘nte ‘l pè e nó ‘l molàs. I zinòcli i sgrigenava, a ogni pas i féva cric crac, cric crac. Ciaminavi col pas normale, ma èri péger e ancia se me sforzavi nó èri bòn de tègner n’anda pù asvèlta. Ente n’òrt évi tòt en bastón e me pozàvi a chél.
N’àutra nòt me son fermà ente n’isba endó che g’èra ‘n tenente medico con na guardia ucraina. (Un de chei borghési con la fassa blància sul braz che féva servizio per le trupe de ocupazión). L’ucraino l’à preparà la menestra de mèi e lat, e ‘l me n’à dat en piat. La èra pròpi bòna. Me son tòt fòr le sdrazze e le s-ciarpe sbusade. I ciauzzòti i èra ‘ntacoladi a la plagia e l’odór da marz l’èra pròpi spuzzolènt. Entórna a la plagia la carne la tiràva al blànc’, e la spurgiava na ròba zalda. L’ài lavada con l’aca e sal. L’ài enfassada con en tòc’ de tela. Me son metù i ciauzzòti e chél che restava de le s-ciarpe, le sdrazze e ài ligià tut col fil de fèr.
Ente chél paés ìo, la sera prima, évi ‘ncontrà ‘l Renzo. ― Come vala po’, paesàn? ― g’ài domandà. ― La va bèn ― el m’à respondù, ― la va bèn. Varda, mì son ente ca isba ìo; doman partìn ensèma ―. E l’è nà de corsa. L’ài vist po’ dopo en Nitalia. Èri da me posta, nó zerciavi ‘nzun, volévi restar da me posta. Ente l’isba, po’, è nù a bàter en todes-c’. Ài vist che nó l’èra un dei soliti. L’è nù ent da noiàutri e l’à magnà con noi. Po’ dopo, sentà zó su la bancia, l’à tòt fòra dal portafòli le fotografie: ― Chesta l’è la me spósa, ― ‘l dis, ― e chesta l’è me fiòla ―. La so spósa la èra zóna e la fiòla na pòpa. E po’ ‘l dis: ― E chesta l’è me ciasa ―. L’èra na ciasa de la Baviera, tra i pézzi, ente ‘n paesòt.
Ài ciaminà ancór per n’àuter dì con el pas de ‘n vècel zibaldón pozàndome al bastón. Per ore me cobiàvi a dir su: «Adès e ‘nte l’ora de la nòssa mort», e sto pensiér el déva la batuda al me pas. Dré a la pista se ‘ncontrava de spés carògna de mul. En dì èri dré a taiàrme zó ‘n tòc’ de carne da una de che ratàre, cando che ài sentù clamar. L’era ‘n caporalmagiór del batalión Verona che évi bu per arléo a ‘n corso de rociatóri ente ‘l Piemonte. El me clama e vedi che l’è contènt de véderme. ― Ciaminànte ensèma? ― el me dis. ― Per mì. Vèi che nén, ― g’ài dit.
Ài ciaminà con el per dói o tréi dì. Al corso rociatóri i lo clamàva Romeo perché na nòt per nar a trovar na pastóra l’èra na su per el mur e nà ent da la finestra. (chél corso, se nó àuter, l’èra sta ùtil). Romeo e Giuliéta. L’èra rècluta e per chesto ‘l coionàven. N’àutra sera che èren ente ‘n refugio tra le vedréte l’è na zó ente ‘l paés a trovarla e l’à ciaminà tuta la nòt. La matina dré g’èra da rampegiar su per na zima e l’èra strac ma ‘l tenente Suitner i l’à ciargià come n’àsen de corde e de alzàre. Cì ‘n Russia évi sentù dir che l’èra ‘n caporalmagiór tra i mióri del Verona. Entant che ciaminavi con el parlavi pòc, ma la sera, cando che se arivava ente le isbe, ne aidàven un con l’àuter a parezzar vergóta da magnar e la paia per dormìr.
El sol el scomenziàva a fàrse sentìr, le zornade le s’èra slongiàde. Se ciaminava ente na valada dré al córs de ‘n fiume. Se sentìva dir che ormai èren fòr da la sacca e che ‘n dì o l’àuter saròssen arivadi a le linee todes-ce. Chei che éva tardivà a la fin de la colòna i diséva che i soldadi russi, i cariarmati e i partigiani ogni tant i taiàva la cóa e i féva presonéri.
A passar via na valéta, en dì g’èra ìo slite de ferìdi emplantade ‘n la neo. El Romeo e mì ciaminàven fòr da la pista per conto nòs. El conduzénte e i ferìdi de na slita i domandava aiùt. G’èra ìo entórn tanta zènt ma me paréva che i ne lo domandas pròpi a noi. Me son fermà. Me son vardà ‘ndré e son tornà a nar avanti. Po’ dopo, me son zirà ancór, e ài vist che le slite le s’èra movèste. Èri da me posta; nó zerciavi ‘nzun, nó volévi ‘ngót.

En dì passan per en paés; g’è ‘ncór el sol àut, da le finestre de n’isba g’è féune che le bat sui védri e le ne fa segn e nar ent. ― Nénte énter? ― el domanda ‘l me sòzi. ― Nén ent, ― digi. L’è na bèla isba con le tendine ricamade su le finestre e le icone abelìde coi fiori de ciarta. È tut nét e ciàut. Che féune le fa bóier dói gialìne per noi, le ne dà da béver el brodo e da magnar la carne con le patate lésse. Po’ dopo le ne prepara da dormìr. Fòr per la sera è nù ancia arcanti sotufiziài de l’Edolo. Ge domandi del Raul. Enzì tanto per domandar, perché vedi da la mazòcola che i è del so batalión. ― L’è mort, ― i m’à respondù, ― l’è mort a Nikolajewka. El néva a la carica su ‘nte ‘n cararmato e ‘ntant che ‘l sautàva zó el s’à brincià na rafica ―. Mì nó digi ‘ngót.
Cando che la doman dré cògni far i primi passi son obligià a far plan. I me zinòcli i fa cric crac. Plan plan enfìn che i se s-ciàuda e po’ ciaminar sèmper postà a bastón. El me sòzi ‘l g’à passiènza e ‘l me vèn dré silenziós. Come dói vècli szandóni che s’è metù ‘nsèma senza cognósserse.
Se sènt de spés en la colòna sacranonàr e litegiar. Sen deventadi rabiósi, nervósi, per na ròba da ‘ngót g’è sùbit da begiàr.
En dì sen nadi ent ente ‘n baitél; en sentù ciantàr en giàl, g’è tante gialìne, e ‘n togén una per un. Le spluman entant che ciaminàn per po’ magnàrle a la sera. N’aroplano todes-c’ «Cicogna» el s’è molà zó vizìn a la colòna; i ciàrgia su i ferìdi. Tra calche ora chei ìo i sarà a l’ospedal. Ma non me ‘nterèssa ‘ngót de ‘ngót.
Encontràn arcanti soldadi todes-ci che nó i èra con noi dent en la sacca. I è de ‘n caposaldo e i ne spetava. I è néti e a pòsto. N’ufiziàl de chesti l’oserva ca gran planadura col cianozzàl. Pensi e spéri che sen fòra. Ma nó son né contènt né trist nancia cando che trovan le tabèle segnavia scrite ‘n todes-c’.
De flànc’ a la pista s’è fermà ‘n zeneràl. L’è ‘l Nasci, el capo del corpo d’armata alpino. Sì, sì l’è pròpi el che con la man su l’ala del ciapèl el ne salùda entant che passàn. Noi, na banda de sdramelóni. Passan dinanzi a chél vècel dai bafi grisi. Sdrazzadi, spórci, barbe lònge, tanti senza s-ciarpe, ‘nglazzadi, ferìdi. Chél vècel col cìapèl d’alpin el ne salùda. E me par de véder me nòno.

Chei camion zó ìo i è taliani, l’è i nòssi Fiat e i nòssi Bianchi. Sen fòra, l’è finida. I n’è nudi ‘ncòntra per ciargiàr i ferìdi e i englazzadi o tuti chei che voléva sautàr su. Vardi chei camion e von óutra. La me plagia la spuzza, i zinòcli i me fa mal, ma vón inanzi su la neo. G’è tabèle che le dis: 6° alpini; 5° alpini; 2° artiglieria alpina. Batalión Verona, e ‘l me sòzi ‘l se ‘n va senza che me n’ascòrzia. Batalión Tirano, batalión Edolo, grupo Valcamonica e la colòna la se sclarìs. 6° alpini, na tabèla la segna batalión Vestone. Sónte del 6° alpini mì? Del batalión Vestone? Avanti da chesta alór. Vestone, Vestone, el Vestù. I me compagni. «Sergentmagiù ghe rivarem a baita?» Son a baita. Adès e ‘nte l’ora de la nòssa mort. ― Vecio! Ciao vècio! ― Ma cì èl po’ chél ìo? Ma sì, l’è ‘l Bracchi. El me vèn encòntra, ‘l me bat na man su la spala. El s’è lavà, ‘l s’à fat la barba. ― Vai zó ìo, Vecio, ente che isbe tróves la tó compagnìa ―. Vardi e nó digi ‘ngót. Plan plan, sèmper pù plan von lazó endó che g’è che isbe. Le è tréi, en la prima g’è i conduzènti con sèt muli, ente la seconda la compagnìa e ‘n la terza n’àutra compagnìa. Davèrzi la porta, en la prima ciàmera g’è soldadi che è dré a farse la barba e a netàrse. Me vardi ‘ntórna. ― E i àutri? ― digi. ― Sergentmagiù! Sergentmagiù! ― È arivà ancia ‘l Rigoni, ― i zigia. ― E i àutri? ― torni a dir. G’è ‘l Tourn e ‘l Bodei, l’Antonelli e ‘l Tardivel. Fazze che me èri desmentegià. E alóra èla ruàda? ― digi. I è contenti de véderme e dénter de mì se mòu vergót, ma lontan come ‘n scròcol de aria che vèn da zó ‘l fónt del mar. ― Vèi, ― me dis l’Antonelli. E ‘l me compagna ente n’àutra ciàmera endó che g’è n’ufiziàl che l’èra a la compagnia comando. ― L’è el che comanda la compagnìa, ― dis l’Antonelli. G’è ancia ‘l furiér e su ‘nte ‘n tòc’ de ciarta el nòta ‘l me nòm. ― Sés el vintisetésim, ― el dis. ― Èl stràc’, Rigoni? ― me domanda ‘l tenente. ― Se ‘l vòl poussàr el se còmodia come che ‘l pòl.
Me buti zó sóta la taula che è pozà a na paré e stón ìo encuzzolà. Tut el dì e tuta la nòt dopo stón ìo sóta a scoutàr le ós dei me sòzi e véder i pèi che se mòu sul somàs.
La doman dré von foróutra e ‘l Tourn nel me porta ‘n pòc de cafè ente ‘l coèrcel de la gamèla. ― Come vala po’, sergentmagiù? ― Oh Tourn, Vecio! Sés tì vera? E i àutri? ― digi. ― I è cì, ― ‘l me dis, ― vèi ―. El ploton, el nòs ploton pesante. ― Endó èi po’? ― Vèi, sergentmagiù ―. Clami vizìn a mì l’Antonelli, ‘l Bodei e calche àuter. ― Giuanin, ― domandi, ― endó èl po’ ‘l Giuanin? ― Nó i me dis engót. «Ghe rivarem a baita?» Domandi de nòu del Giuanin. ― L’è mort, ― me dis el Bodei. ― Eco ‘l so portafòli. ― E i àutri? ― domandi. ― Sen en sèt con tì, ― dis l’Antonelli. ― En sèt con tì del ploton pesante. E ca recluta ìo, ― e ‘l me fa segn el Bosio, ― ‘l g’à na giamba róta. ― E tì Tourn? Mósseme la man, ― digi. El Tourn el me slòngia la man davèrta. ― Varda, ― ‘l dis, ― l’è varìda, védes che la secatrice l’è sana. ― Se vòs farte la barba von a s-ciaudàrte l’aca, ― dis el Bodei. ― Ma l’è lostes, perché? ― rispondi. ― Spuzzés, ― me dis l’Antonelli.
Calchedun me mét en man en rasór de segurézza e ‘n speglét. Vardi ste ròbe en le me man e po’ me vardi ‘nte ‘l spègel. E chesto saròssi mì: Rigoni Mario del Giobatta, n. 15454 de matrìcola, sergente magior del 6° rezimént alpini, batalión Vestone, zincantazincèsima compagnìa, ploton mitralieri. Na grósta de tèra sul mus, la barba come fili de paia, i bafi spórci de nape, i òcli zaldi, i ciavéi ‘ntacoladi su la testa dal beretón, en piòcel che ciamìna sul còl. Me grigni a mì.
El Bodei el me dà la fòrbesa e me tài el pù de la barba e po’ me lavi zó. L’aca la vèn zó del color de la tèra. Col rasór, plan, perché cissà cante barbe che l’à zà taià come la mia sta laméta, scomènzi a sbarbàrme. Lagi ‘ndré il barbizzòl e i bafi come ‘n bòt. Po’ torni a lavàrme e i me sòzi i me varda come che vèni fòr da la gialéta. El Tour nel me dà ‘n pèten. Ohi, che mal a petenàrse. ― Spuzzés ancóra, ― me dis l’Antonelli. ― L’è ‘l pè, ― digi, ― l’è ‘l pè. ― Géo en pòc de sal? ― G’è ancia la sal, ― el dis el Bodei. E ‘l mét su a bóier en pòc de aca e sal. ― Sés englazzà? ― i me domanda. Me tògi fòr i ultimi tòci de le s-ciarpe e le sdrazze. Che spuzza! Empar che su la plagia ge sia vermi tant che la è marza e schifósa. Con l’aca e sal me lavi zó per bèn e me lavi zó ancia i pèi. L’Antonelli ‘l g’à ancia ‘n tòc’ de fasséta che g’èra restà ente ‘l pachét de medicazión e me ‘nfassi. A la fìn torni sóta la tàula e resti ìo a vardar fìs la paré de l’isba.

Sen restadi ìo tréi dì. Ente chei tréi dì ìo è arivà ancóra calchedun che éra tardìu. Ma ormai l’èra finìda. El sergente furiér, che l’èra restà ‘nglazzà, l’è partì per l’ospedal el dì dré che che èri arivà mì. Nó èra restà pù nancia n’ufiziàl de la compagnìa: el Moscioni, el Cenci, el Pendoli, el Signorini. Pù ‘nzun nancia sotufiziài men che ‘l sototenente e ‘l sergente magior del conduzènti. El Bosio, ca rècluta de la vèzza squadra del Moreschi, chél che géva la giamba ferìda, l’ài compagnà pròpi mì con en mul e l’ài ciargià su ‘nte ‘n camion che ‘l portava via i ferìdi. G’èra n’àuter alpin del tèrz ploton fusiléri, paesan del Tourn, che ‘l géva ‘n fazzolét entórn a la testa. ― che g’às po’ ìo? ― g’ài domandà. L’à tòt zó ‘l fazzolét e ài vist che ge manciàva n’òcel; al so posto restava ‘n bus rós. ― Ormai l’è varì, ― el dis ― vèni ancia mì en Nitalia con voi.
Un de chei dì ìo è morte l nòs colonèl Signorini. I diseva che dopo aver fat rapòrto ai comandi del batalión, e aver savèst chél che restava del so rezimént, el s’è serà dént en la so ciàmera e che l’è mort da ‘n crèp. Me son ricordà che ‘n dì, prima de nar al caposaldo sul Don, e èren dré a s-ciavar tane, l’è nù da noi. El Bracchi ‘l m’éva clamà e ‘l m’èva presentà al colonèl. Ente ‘l méterme la man su la spala, en gant el s’èra ‘mpegolà ente na steléta de la me mantelina e la s’èra sbregiada. Me ricordi cant che èri restà mal e el che grignava. E adès ancia el nó ‘l g’è pù.
Son nà ancia al comando del rezimént per domandar del Marco Dalle Nogare. ― L’è restà ‘nglazzà, ― i m’à dit, ― e l’è partì per l’Italia. El tenente che géva ‘l comando de la compagnìa el m’à domandà ‘l nom de chei che meritava de avér na medàia. G’ài dat i nomi de l’Antonelli, de l’Artico, del Cenci, del Moscioni, del Menegolo, del Giuanin, del Tardivel e de calchedun àuter.

Eco, adès l’è ruàda la storia de la sacca, ma sol chéla de la sacca. En ciaminà ‘ncór tanti dì. Da l’Ucraina ai confini con la Polonia, en la Russia blància. I russi i seitàva a nir avanti. Calche bòta se féva marce lònge ancia de nòt. En dì, scasi perdévi le man perché le se èra ‘nglazzade a restàr tacià a ‘n camion e èri senza ganti. G’è sta ‘ncór torménte de neo e frét. Se ciaminava reparto per reparto e a grupéti. A la sera ne fermaven en le isbe per dormìr e magnar. Ge saròs da dir ancór tante ròbe, ma chesta l’è n’àutra storia.
En dì me son acòrt che era arivà la primavéra. Se ciaminava da tanti dì; ciaminar l’èra ‘l nòs destìn. E me son acòrt che se desfava la neo, che ‘nte i paési che se traversava g’èra pózze de aca. El sol el s-ciaudàva e ài sentù ciantàr na lòdola. Na lodoléta che ciantava primavéra. Ài desiderà l’èrba vérda, petàrme zó su l’èrba vérda e sentìr el vènt tra le rame dei pézzi. E l’aca ‘ntra i sassi.
Se spetàva ‘l trèno che géva da portàrne en Nitalia; èren en la Russia blància vizìn a Gomel. La nòssa compagnìa, ormai èren en pòci, l’èra ‘nte ‘n paés vizìn al bósc’. Per arivàr en dovèst ciaminar ore e ore travèrs i ciampi che se desglazzàva. Chél posto ‘l géva la nòmina per i partigiani; nó se fidava nancia i todes-ci a nar ìo. I n’à mandà noiàutri. El capocomun de chél paés el n’à dit che ‘l cognéva métterne un o dói per ciasa per nó pesar massa su la zènt. L’isba endó che i m’à azzetà l’èra granda e néta, e la èra abitada da na faméa de zènt zóna e a la man. Me son preparà ente ‘n ciantón sóta a la finestra en cùzzol per dormìr. Ài passà butà zó su ‘nte ‘n pòc de paia tut el tèmp che son restà ìo ‘n ca ciasa; sèmper ìo, butà zó per ore e ore a vardàr su sót. Dopodisnàr en l’isba g’èra sol na putèla e ‘n popìn apéna nat. Ca putèla la se sentàva zó vizìn a la cuna. La cuna la èra taciàda sul vòuplan con na fum e la dondolava come na barcia ogni bòta che ‘l pòpo ‘l se movéva. Ca putèla la se sentava zó ìo vizìn, e per tuta la sera la filava cianevèla col vìndol a pedàl. Mì vardavi su sóta e ‘l remór del vìndol l’amplenìva ‘l me èsser come ’l remór de na gran cascata. Calche bòta la oservavi e ‘l sol de marz, che nidéva ent tra le coltrìne, el féva véder la cianevèla come fus òr e la ròda del vìndol la slampezàva. Ogni tant chél pòpo ‘l planzéva e alór ca putèla la spenzéva plan planìn la cuna e la ciantava. Mì scoutàvi e nó disévi mai na parola. Calche bòta nidéva le so amiche da le ciase vizìne. Le portava ‘l so vìndol e le filava con éla. Le parlava plan e sotaós, come se le giavés tèma de disturbàrme.En trà de lore le parlava che ‘mparéva mùsicia e le ròde dei vìndoi le féva le ós pù dólze. Chesta l’è sta la medizìna. E le ciantava. L’èra le so cianzón vècle da sèmper: Stienka Rasin, Natalka Poltawka e i so vècli bali. Vardàvi per ore e ore ‘l vòuplan e scoutàvi. A la sera i me clamava per magnàr con lori. Magnàven tuti ente la medésma scudelóna con divozión e ‘n silenzio. Tornava la mama; tornava ‘l papà e ‘l putèl. Sol a la sera tornava ‘l papà e ‘l putèl; i se fermava pòc, ogni tant i vardava fòr da la finestra e po’ i néva foróutra ‘nsèma enfìn a la sera dré. Na sera che nó i èra arivadi ca putèla la planzéva. I è po’ nudi la doman dré… El pòpo ‘l dormiva ‘n la cuna de legn, che la dindolava plan plan taciada su al plafón; el sol el nidéva ent da la finestra e la cianevèla ‘mparéva òr; la ròda de vìndol la sflantuzemàva; el so remór emparéva chél de l’aca de na cascata; e la ós de ca putèla l’èra plana e dólza en mèz a chél remór.

Preblic (Austria), gennaio 1944 – Asiago, gennaio 1947.