Svanzaròti

Chéi che se clama “dì de la mèrla” l’è i ultimi tréi dì de ẑenàr (29, 30, e 31). A star a la tradizión el saròss i tréi dì pù frédi de l’an. Ma a dir el veri, i studi sul tèmp da cando che se sa, i dìs che dopo i primi dés dì de Ẑenàr g’è sèmper stà putòst n’aumént de la temperatura. Comunque ancia adès, cando che l'è la fìn de ẑenàr tuti i è d'acòrdi che l'è i dì pù frédi de l'an.
G’è arcànte storie de la mèrla entela tradizión taliana e tute le vèn da la fàola de Demetra e Persefone. I dì de la mèrla l’è tréi dì endo che Ẑenàr (o l’Invèrn), rapresentà da 'n vècel, el móssa la só ira còntra la mèrla con sdràmi, gran flociàde e vènt frét.

Sta storia la conta de Demetra, dea de la Tèra e protetóra de la natura, che l’éva bù na belìssima fiòla, Persefone, da só fradèl el Ẑeus. Ade, el dio dei morti, el s’è ‘nnamorà de sta bèla putèla e i l’à portàda vìa, strassinàndola con él entel regno dei morti. Demetra, alór, l’à scomenzià a zerciar só fiòla dapertut, e, disperada come mai pù, l’à desmetù de starge dré a le plante, tanto che l’à ciausà na gran ciarestìa de fiori e de fruti su la tèra. La natura la s’era ‘ndromenzàda e i òumni, ‘ntant, i pativa per la s-ciarsità dei só dóni.
Ẑeus alór l’à dezìso de ‘ntrométerse e l’à comandà a l’Ade de darge de vòuta Persefone a la Demetra. La Ade l’era d’acòrdi, ma prima de lagiàrla nar la g’à fat magnàr sèi grani de melagrana, che i obligiàva la putèla a tornar da él, entel regno dei morti, per sèi mesi a l’an. Enzì i antichi i se spiegiava el córer de le staẑón: cando che Persefone la tornava su la tèra, la Demetra contentóna la desmissiava la natura, la primavéra e l'istà. Al contrari, entant che la Persefone la era entel regno dei morti, la natura la sé ‘ndromenzava e i ciampi e i pradi i tornava a èsser senza fòie e senza vita, come che suzét l’autón e l’invèrn.

Na mèrla con en belìssim àbit de plume, bianc’ come la néo, la era sèmper tormentada da ẑenàr, més frét e ombriós, che ‘l se godéva a spetar che la nidés fòra dal só nì en zércia de magnar, per trarge su la tèra frét e glàz. Stufa de sti dispèti, la merla n’àn l’à dezìso de provéderse assà damagnar per en més, e la s’è seràda entel só nì, fòr dal frét, per tut el més de ẑenàr, che a chél tèmp el g’eva sol vintiòt dì. L’ùltim dì del més, la merla, pensando de aver embroià ca pèsta de ẑenàr, l’è nuda fòr da só nì endo che l'era scondùda e la s’è metuda a ciantar per coionarlo. A ẑenàr però la g’è nada su per el nas e l’à domandà d’imprést tréi dì a feuràr e ‘l s’è des-ciadenà a far nìr bufère de néo, vènt, glaz e aca. La merla l’à cognèst entanàrse, con la cóa tra le zatèle, enten ciamìn e l’è restada ìo en chél refugio per tréi dì. Cando che la merla la è nuda fòra, la era sì sana e svèlta, ma le só belìssime plume le era deventade tute mòre a ciàusa del spòz del ciamìn, e ‘nzì l’è restada per sèmper con le plume negre. E ancora 'ncòi, de sòlit, i ultimi tréi dì de ẑenàr l'è i pù frédi de l'an.

La vita de san Romédi l’è da méter entórn al’an 1000. El nidéva da na famìlia nòbile de l’Austria, vizìn a Innsbruck, e l’à lagià a la Glésia de Trent tuta la só ròba, e po’ ‘l s’è ritirà entén romitòri, ‘n Val de Non entel comun de Predaia, che g'à pròpri 'l só nòm. San Romédi l'era nominà zà a la fìn del XI sècol e dopo la só nòmina la s’è slargiada con la spartisión de le relìchie ancia en Austria entei posti da ‘ndo che ‘l nidéva. El Romédi l’è un dei primi remìti; el "remitàẑo" l'è 'n modo de vìver en contemplazión e ‘ntel Trentin l’è durà enfìn ai nòssi tèmpi.

Ai tempi de san Viẑìli, vésco de Trènt, vivéva ente na valéta fòr de man en Val de Non, en remìt che se clamava Romédi. Ormai l'èra deventà vècel e per mòverse da 'n paés a l'àuter per prediciar del Sioredio e portar na bòna parola a la zènt el doprava 'n ròmel che géva regialà ani 'ndré 'n contadìn de la zona che 'l s'èra 'mpietosì a véder la fadìgia che féva chel remìt a nar a pè.
Vècel el ciavàl e vècel ancia el ma sèmper plén de bòna volontà vèrs cì che geva de bisògn.
En chel dì l'eva 'mpensà de nar, per le stradèle de ciampagna, vèrs el soratóu, a Fón, endo che 'l geva da véderse col remìt de santa Luzia, che 'l viveva da só pòsta endo che dopo i à frabicià 'l ciastèl dei Mainardi, che adès l'è destrut.
Come 'l sòlit l'è levà la matina bonora, l'à mandà i só doi sòzi, 'l Bramo e 'l Davìde, ai pèi del dòs endo che de sòlit el lagiava a l'avèrta 'l só ciaval, che tanto nó 'l podéva nar su per la chipa de préda del spontón de cròz, perchè i lo guernas e i lo selàs. Ma dopo 'n pezzòt, che desasi per san Romédi a sentìr chei dói che tornadi de vòuta avelìdi i ge dis: ― Romédi gen na bruta notizia: n'órs stanòt l'à sbranà 'l ciaval!
El Sant sùbit per sùbit l'è restà avelì da ca notizia 'mprovìsa, ma pò, dopo che 'l s'à metù a pregiar, el g'à dit ai só dói compagni:
― Né zó. De dré a chel avéz pù gròs vizìn al rì, troveréo l'órs che 'l dòrm dopo la spanzada fata col nòs ciaval. Nó sté a aver paura. Desdromenzàlo e, 'ntel nòm del Sioredio, entimàge: «Sicome as mazzà 'l ciaval del servo del Sioredio, 'l Romédi remìt, làgete méter la sèla. Da cì inanzi saràstus tì a farge da ciaval».
Sùbit dopo i dói zocolanti i è tornadi. I tegnìva per la ciavézza l'órs domestegià, che 'l Romédi l'à montà per tuti i ultimi ani de la só santa vita.

* * *

Na bela doman de setèmber el Vesco de Trent Vizìli l'à sentù 'nla piazza de la zità 'n gran regobèl. L'à vardà fòr da la finestra e l'à vist tanta zènt entórn a na prozessión: l'era 'l Romédi coi só dói compagni: ma 'l Romédi no 'l montava pù 'l só romèl, ma 'n grant órs, tut uman.
I dói santi i s'è brazzàdi contenti. Pò i s'è metudi a discórer del Vanzèlo e de come farlo cognósser a la zènt pagàna de le val. Pò 'l Romédi l'à saludà e 'l sé nè nà domandàndoge al Santo Vesco la só benedizión e prometèndoge che 'l giaveròs fat savér el momént de la só mòrt, fasèndo sonar la ciampanèla del ciampanilòt, che ancia 'ncòi se clama de san Romédi che l'è sora 'l ciastelét del Dòm.
El Romédi 'l torna contènt. Per la strada 'l sènt na gran fam e sùbit en sclap de pernìs le se pòza su l'argial de la strada, pronte a farse magnar, ma 'l Santo Remìt, plen de amor per tute le criature del Sioredio, el se ferma a benedìrle e a 'nvidarle a ciantar le lodi del Sioredio. I lo compagna per en trat, pò, libere e contente, le va su 'ntel ziél, pigolànt felìzi.

* * *

L'era i primi de feuràr. Su la val de Non dal ziél grìs e soturno el flociava gròssi flòci de neo.
El Vizìli a Trènt l'è dré a pregiar ente la só ciapèla.
Tut de cólp se sènt en dindelèn: l'è la ciampnèla che sòna da só pòsta. L'è 'l segnal che 'l Romédi ge manda, perchè è nù la só ora e perchè 'l pregia per él.
Pòc' tèmp dopo, compagnà da carche amìzi, l'è partì per la Val de Non a benedìr el vècel remìt mòrt e per sepolìr i só òssi come se convièn per chél che con le só orazión e le só penitenze l'eva portà su la val le benedizión del Sioredio.

Cando che èren pòpi e se néva entel bósc’ per brigiàudi o per far la sòrt, se ne ris-zàven a sbregiar en fior o na plantòta i nòssi vèzzi i ne cridàva sùbit e i né diseva “Varda che vèn el Salvanèl!”

G’era na bòta ‘n Val de Non la belìssima putèla coi ciavéi lòngi e ‘ndoradi. Ca putèla la spetava ‘n pòpo senza èsser maridada e i paesani i la tormentava e i gé diséva perfìn de èsser na strìa!
Stufa de esser scoada da la só ẑènt, la dezìso de s-ciampar e l’è nada ente na caverna sul mónt. Aidàda da arcante persone che la sé fidava, l’è stada bòna de vìver enfìn che l’à crompà en bèl popìn san e asvèlto che l’à clamà “Salvanèl”. Nó l’era pròpri ‘n nòm per en pòpo perché ‘l féva nir en mént “selvàdec’”, ma essendo nat entel bósc’ el podéva nar bèn. Ca putèla e ‘l Salvanel nó i pù podèst tornar entel só paés e alór só ciasa è restà ‘l bósc’.
El Salvanèl l’à ‘mparà a cognósser le plante da l’odór, el séva tut su le bestie e l’era bòn perfìn de prevéder el tèmp. Entei ani ‘l Salvanèl l’è nù su san e fòrt e ancia se ‘l déva ‘n pòc’ de sudizión, per via de na gran Barbacou negra, l’era ‘n bòn òm. L’era mutégn e ‘l se movéva sol de nòt, ma cando che calchedun géva bisògn l’era sèmper pronto a aidàrlo senza volér engot en cambi.
Tra le tante ròbe, el Salvanèl el g’à ‘nsegnà ai contadini a far el formài, ma cando che sti cì i s’è perméssi de far svólgo de l’art del ciasàr senza dìrgel, el s’è ‘nrabià ‘nzì tant che l'à monẑù tute le vacie senza lagiàrge na gózza de lat ai contadini e po’ i l’à molàde da la stala e nó ‘l s’è pù fat véder. Siché se pòl dir che ‘l Salvanèl l’era sì 'n bòn òm, ma ancia vendiciatìo e permalós e gé voléva star atènti a nó fàrge ‘n tòrt o a combinàr malàni entel bósc’. Se calchedun ‘l se ris-zava a taiàr calche planta, o ‘mpizzar en fogét enla selva, 'l Salvanèl el sé ‘nviperìva e ‘l deventava dispetós.
En dì per ordine del goèrno i boràri i à scomenzià a taiàr plante su plante per far en stradón còmot en mèz ai bos-ci per podér portar el legnàm tra l’Italia e l’Austria. El Salvanèl el s’è ‘nfurià enzì tant che na nòt el g’à robà ai boràri tute le manàre e i segóni e ‘nzì ‘l dì dré i à cognèst nar a provédernen de nòve. Ma nó ‘l s’è contentà, la nòt dopo l’à robà le ròde dei ciari che ciargiàva le bóre. Sichè i boràri i à cognèst emplantàr ìo ‘l laóro.
Ensoma l’era mèio no seciàrge le bale al Salvanèl, perchè l'era peverìn, comunque 'l só scopo l’era chél de protéẑer el creato.
Enzun sa cant che l’à vivèst el Salvanèl, ma g’è cì che crét che nó ‘l sia mai deventà vècel, e che ‘l ẑìria ancor per i bós-ci de la val.

Entei ani ‘ndré en Val de Non g’era zèrti fèudi soẑèti a l’Impero e zèrti al Prìnzipe vesco de Trènt. El fèudo del Contà che ‘l togéva ént Flaón, Tères e Cunéo coi só teritòri (ancia ‘ncòiendì ‘l comun che tòl ént i tréi paesi ‘l se clama Contà) ‘l dipendéva da l’Imperatór e col vesco nó i néva tant d’acòrdi. El ciastèl de sto fèudo l’èra a Flaón e ai tempi de sta storia l’era ‘n man a la famìlia dei Spaur. Ancòi de chél ciastèl è restà sol pòce murògne ma ‘n bòt l’era ‘n ciastèl grant e ‘mportante.

Ai tempi de stiani ‘l fèudo del Contà, l’era comandà da una de le famìlie pù potènte de la Val, chéla dei conti Spaur. I ẑandàrmi dei conti i néva ‘ntórn per i paesi a seumnar el terór tra la pòra ẑènt combinàndo nossocànte crudeltà. Del rèst tuti i nònesi i séva ché i sbìri dei conti i féva petenàde per tuta la val per tègner pléne le casse dei só padróni.
Ente sto clima, ‘n bèl dì è arivà la ós che nideva ‘l Prìnzipe vesco de Trènt, a far visita a chéi da Flaón. Sti cì i geva la speranza che ‘l vesco ‘l metés en pòc’ de ordine ‘ntel Contà: i sperava che ‘l gé cridas ai conti per tute che angiarìe. Enchél dì che l’è arivà, a Flaón g’era na fóla a spetàrlo. Tuti i sé spetava de véderlo arivar con i só soldadi, ma ‘nveze ‘l s’è presentà sol col só servo. I conti i g’à fat ‘n grant azèt e ‘mparéva che sto cì ‘l stés benón con chéi ludri e la ẑènt l’è restada fregiàda a véder che ‘l vesco ‘l tegnìva la part dei conti.
Entant entel ciastèl i eva parezzà ‘n tratamént per fàrge onór al Prìnzipe che l’èra sentà ẑó ‘ntel posto d’onór e a zena g’era ogni ben di Dio da magnar e da béver, cianti, risade e ẑògi dei bufóni.
A na zèrta ora è ciapità ‘ntel salón de le feste dói ẑandarmi armadi che i à zapà ‘l pòer vesco e i l’à petà ‘n presón.
La ẑènt da Flaón, che la scoutàva da lontàn chel festón, ancora avelìda perché la pensava che ‘l vesco ‘l fus amìzi dei conti, nó la séva chel che suzzedéva entel ciastèl. La domàn che l’albeẑava i à sentù urli e zìgi, l’era ‘l servo del vesco che l’urlava: “I à metù ‘n presón el Prìnzipe! I conti i l’à metù ‘n presón!” Da ìo a pòc’ tèmp s’è fat na discrèta fóla e ‘n prèssa i à studià come far a liberar el vesco.
Finì la festa, i conti i eva lagià càter sbìri a far la guardia al portón. Dal sintér che portava su al ciastèl i à vist en pòver’òm con dói botesìni de vin su la s-cena. A ‘n zèrto punto sto cì ‘l s’è ‘nzopegià e tut disperà l’à vardà nar i botesìni ẑó per el bos-c’. Le guardie le s’è fate avanti e le g’à domandà al pòer òm chel che ‘l ge déva ‘n cambi se i lo aidàva a recuperar le bót. E el ‘l g’à respondu: “Se mé aidào a portarli su un l’è vòs”. Sti cì nó i se l’à fat dir dó bòte e i è corèsti ẑó per la chìpa a tòr su i botesìni e dopo che i ge l’à portadi su a chel ‘òm, i s’è metudi sùbit a béver fòra dal botesìn che i eva zapà per pagiamént. Ma chéi da Flaón, furbi come la bólp, i eva mesdà ‘l vin con na pólver che l’à ‘mbriagià e ‘ndormenzà i ẑandarmi.
Chel’òm alór l’è córs a clamàr tuti i só paesani e, con prudenza, i è nadi ént entel ciastèl e i à liberà ‘l vesco.
Enchél dì chéi da Flaón i à fat na gran festa e per ringraziarli ‘l Prìnzipe vesco ‘l g’à regialà la só crós de oro e l’à manda ‘l só esèrzito a destrùẑer el ciastèl dei conti ciatìvi.

Sóta l’aca del lac’ de santa Ẑustìna, che ‘l g’è dal 1951, g’è càter pònti: el Pònt Àut che l’è sul Nós e ‘l porta da la spónda de Dermul a chéla de Tassùl e l’è sta fat dai Romani; el Pònt dei Regài che l’è sta fat entel otozènto e l’è sul Rì san Romédi; el Pònt da Banc’ sóra ‘l Rì de Sanzén e che ‘l doròss èsser ancia chésto del’otozènto; e po’ g’è ‘l Pònt de la Mula sóra ìl Rì de san Romédi che l’è forsi ‘l pù nominà ancia per via de la storia che ve contàn.

Sta storia la cónta de cando ‘l Prando Clesio, Barón de Cles (che po’ l’era só pare del Bernart, el Cardinal che l’è sta Prìnzipe vesco de Trènt e l’è nà vizìn a deventàr papa), l’è sta costrét a zoàr de pù che ‘mprèssa da na fóla de contadini ‘nfuriadi per via de le angiarìe che i cognéva subir. Visto che l’era zircondà da sti vilanàzzi l’à pessegià a montar su la só mula e varda che nare per i só possèssi. La mula la corìva sèmper pù ‘mprèssa, ma i contadini rabiósi nó i zedéva e i era sèmper ìo drè. Arivadi sul burón del Rì de san Romédi, la mula e ‘l Prando i à cognèst blocàrse. Però ca pòra bestia spaventada dai zìgi dei contadini l’à trat en sàut straordenari che l’à portà de là del rì ‘l Prando. El Barón contentón per el caràẑo de la só mula che la g’èva salvà la pèl, l’à fat far ìo ‘nchél posto en pònt che tuti dopo i à clamà Pònt de la Mula.

San Blaʃi a Romàl
Enla val de la Noèla, sóta a Romàl, sóra ‘l burón fónt de pù che zènto metri, g’è ‘l romitòri de san Blaʃi, de flanc’ a la strada che pòrta da l’àutra su a Ciadièz e Banc’. Ente sto posto è sflorì tante storie, la pù antica la parla dei frati Templari e dei frati maladi de lébra coi spìriti che ziróndola ẑó ‘ntel burón.
Ente stó romitòri g’è dói glésie e una i la clàma «baʃelgiòta» per via che la còpia le basélgie vére con tant de colòne, ma, se ciapìss, l'è tut pù pìzzol. Ogni an el tréi de feuràr a san Blaʃi a Romàl i dis Messa, i ‘mbenedis la gola, e pò a la fin de la fonzión i dà fòra na tronda ai fedéi.

Cando che èri ‘n pòpò el dì ‘n San Blaʃi, el 3 de feuràr, i mèi i mé mandava a Messa per farme benedìr la gola. L’è na tradizión che la vèn da l’antichità e adès, almen ente la mé paròchia nó la g’è pù (forsi ancia perché g’è massa pòci prèti).
Tut scomenzia però ‘l dì prima, el dói de feuràr, che l’è la festa de la Presentazión de Ẑeʃù al Tempio, ma che ‘nbòt la sé clamava Madòna de la Zeriòla (Purificazión de la Beata Vèrẑine Maria). L’è massa lòngia star cì a spiegiar sté complicaziòn, fato sta che ‘nchél dì se ‘mbenedis le ciandéle, ségn de la luze de Cristo.
Eco alór che con le ciandéle ‘mbenedìde da la Zeriòla, da San Blaʃi g’è l’uʃànza de ‘mbenedìr la gola.
San Blaʃi da Sebaste l’èra mèdico e vesco e l’è deventà sant perchè l’à fat arcanti miràcoi. L’è sta perseghità dai Romani enfìn che i g’à taià la testa entel 316 dopo Cristo.
Cì ge vòl dir che san Blaʃi l’è ‘l protetór de la gola, perché un dei só miràcoi pù notòri l’è chél de can che l’à varì ‘n putèl che éva ‘nglotì la rèsta de ‘n pés e l’à ge s’èra ‘mplantada ‘n la gola e ‘l ris-zava de morìr stofegià. Eco perché alóra i mèi i mé mandava a Messa ‘l dì ‘n san Blaʃi. El pàroco ‘l tè metéva dói ciandéle sóta ‘l barbizzòl e ‘l diséva:

“Per l’intercessión de san Blaʃi, Vesco e Màrtire,
el Sioredìo ‘l tè lìberia dal mal de gola e da ogni àuter mal.
Entel nòm del Pare del Fiòl e del Spiritosànt. Amen.”

La legge austriaca, in vigore nelle giurisdizioni tirolesi, stabiliva che un terzo di ogni valore scoperto in una campagna toccava al proprietario del fondo. I conti Thunn, abbagliati dal luccichio dell’oro, credendo a quanto raccontava un contadino tale Gasparo Stancher, intentarono processo contro il povero curato don Ziller, accusato di essersi impossessato di un tesoro trovato appunto in un terreno di loro proprietà, affidandosi all’arte del dottor Gervasi, giudice in Brentonico, uomo totalmente asservito ai signorotti.

Tratto da «Q.Bezzi, Lungo le rive del Noce, 1988»

Cissà perché ‘l Bórtol Zènzele Stancher, contadìn da Taón l’à cusà ‘l curat don Gasparo Ziller, de aver scondù en gran tesòr che ‘l contadìn eva trovà sul Dòs del paés, che l’era dei Conti Thun, i siori de la Val.
Forsi la vòia de far parlar de sé stes, forsi ‘l desidèri de strupàrgela ai só tanti creditori, forsi l’idea de podér cavàrsela a spese de pòri coióni, fato sta che ‘l Stancher l’à metù fòr la ós de aver trovà sul Dòs na gran cantità de monede de òr. Cando che la ós de ca gran scoperta l’è arivada ‘nle recle dei conti propietari del Dòs de Taón, chesti i ‘n vantava la só part e chela che néva per le stéure o all’Erari del’Imperatór.
Clamà dinanzi al zùdize, ‘l contadìn per nó passar da ‘mbroión, da bulo e bosiadro, l’à deponèst sóta zuramént de aver vendù le monede de òr, che nó ‘l séva nancia cant che le valeva, al curàt don Gasparo Ziller per doimili fiorini. El lusso ‘ndo che viveva don Gasparo e 'l fato che ‘l Stancher l’era de ciasa dal prèt ― che pù che ‘mbòt el geva ‘mprestava sòldi ― l'era fati che permetéva ca spesa e l’era tut ròbe che déva crèdit al zudize.
I à dezìso alór de far sùbit na perquisizión a ciasa del prèt. En valdì, na squadra de zendarmi armadi i à cobià ‘l curàt e zircondà la cialòngia, po’ i à sfodegià dapertut ogni ciantón de la ciasa, s-ciavà ‘nla cianva senza trovar nancia l’ombra del tesòr. Dopo la prima perquisizión i n’à fat autre, ma sèmper senza giatàr engot.
La ós entant l’era nada fòr per tut el contà. Enla Val de Non nó se parlava d’àuter che del tesòr de Taón e i zudizi i era sèmper pù testardi a dezìder del caso. Malgrado che ‘l prèt l’aves portà prove segure del gran polverón che i eva metù ‘nsema a só dan, i l’à fermà, ‘nciadenà, ‘mpresonà e ancora i g'à 'ntimà de dar de vòuta ‘l tesòr che nó l’eva mai abù. I zudizi i era pù che seguri de chél che eva dit el Stancher e ‘nveze de vardar se don Gasparo el fus nozènt, i voleva a tuti i costi trovar che ‘l geva colpa. L’avocàt del curàt, prinzipiante e coión come Taco, nó l’à savèst fàrge e anzi fat pézi ‘l tacón che ‘l bus, e ‘nzì con tanto de pefèl de l’Imperatrice Maria Teresa, tute le ciarte le è passade, al Tribunal de la Curia de Trent, perché chesto ‘l fés zustìzia.
L’è stada ‘nzì che la caosa de don Ziller l’è passada ‘nle man del lustrissim e grant zudize che l’è sta ‘l Franzesco Vezìli Barbacou da Tai, consiglier aulico del Prìnzipe Vesco e assessor en chel tribunal.
El Barbacou l’à vardà fòra tute le ciarte con atenzion e ‘l s’è acòrt sùbit che la petegolarìa l’eva fat i ultimi sforzi e che l’era el che geva da provar che ‘l pòer prèt l’era nozènt, far nìr fòr la verità che i àutri i eva fat en modo de scònder.
Ca testa fina del Barbacou, grant magistrato, l’eva stabilì che ‘l pòer don Gasparo nó ‘l zentrava ‘ngot ente ca storiana. Ma ‘l Prinzipe Vesco l’à volest che ancia ‘l Tribunal de Inspruk el disés la sóa. Tuti canti i se spetava che a Inspruk a la fin i ge des resón al Barbacou che l'eva stabilì che don Ziller l’era nozènt dal tut. Ma con gran maravéa sto tribunal la confermà la sentenza che obligiava ‘l curat da Taón a star en presón.
El Barbacou e i só avocati alor i s’è presentadi ai pèi del tròn de Maria Teresa e i l’à supliciada che la vardàs fòra la chestión. A l’Imperatrice g’à fat pecià chei òumni che s’era presentà per domandarge zustizia e l’à fat esaminar le ciarte adiritura dal Supremo Consìli de Zustizia de Viena. Nó è nà via tant tèmp che chel tribunale el riconossés che don Gasparo Ziller l’era del tut nozènt come che eva vist sùbit el Vezìli Barbacou.
L’era càter ani che ‘l pòer prèt l’era ‘n presón per nó aver fat engot de mal! El tribunal de Viena l’à ordinà che ge fus rendù tute le spese e la reputazión che l'eva perdù. Ma l’à fat de pù: l’à ordinà che sùbit dopo liberà ge fus consegnà 300 zechini de l’Erari. Po’ l’à fat slontanar el dotór Gervasi che l’eva direzù el prim procèss e po’ l’à fat empresonar el Gasper Ziller e tuti i testimoni fàussi.
Per el Barbacou l'è sta 'n trionfo, el prim de la so cariera slusènta.
L’Imperatrice Maria Teresa en persona oltre che far condanar tuti chei che eva metù ‘nsema chel pastròc’, l’à nominà don Ziller Ciapelan de la Corte de Inspruk con ciasa ente la Residenza Arciducale con na pensión de 100 taleri e autri benefizi.
Ensoma ‘l tesòr de Taón l’era sta sol na storièla emmazinada da n’embroión.

Tratto da «Q.Bezzi, Lungo le rive del Noce, 1988»

Tuti i néva sentù parlar, ma i credeva che ‘l fus na strómbola ‘nventada per spaventar i pòpi disubidienti, ma ‘nchel dì i trei pastori a past sul mont, i lo geva ìo dinanzi. E i era ‘nzì stremìdi che ‘mpareva trei statue de preda. I geva davanti ai òcli ‘l basilisco de Mezocorona! Empareva na gran lusertolona con le s-ciaie slusènte e na gran grésta da gial sora la testa da bis. El geva le ale come chéle del barbustèl.
Sta sòrt de dragón el viveva ente na cavèrna sui cròzzi sóra Mezocorona. Se ‘l tèmp l’era grìs el restava ‘nla só tana, ma cando che sluseva ‘l sol el se sdravaciava con la panza ‘nsu e ‘l se lo godeva tut.
Ogni tant e l se desgranfiva e ‘l sgolava sora la Val d’Ades, le val de Non e de Sol, sóra la Rendena e le Val de l’Avisio. A béver el neva entéi ridi de montagna e per rinfres-ciarse el se pozava su la neo del Brenta de la Presanela e del Cevedale. Endo che ‘l se pozava la neo la se delovava e restava na gran busa. Da la cóa ‘l perdeva calche gózza de na sbòba onta e spuzzolènta che la brusava senza far flama tut ìo ‘n ziro endo che la crodava.
I diseva che ‘l nideva da le Asie e che l’era nat da ‘n òu de gial ― che ‘l feva na bòta ogni sècol ― e rót dai ros-ci; cando che ‘l vardava drìt entei òcli calchedun o calche bestia chésti i crepava sùbit. I contava che ‘l viveva per arcanti sècoi e tuta la zènt la geva na gran paura.

***

En cavalier dei Conti Firmian de Mezocorona che l’era sta a far le crociate e che ‘l s’eva fat onor a combater a Costantinopoli e Zerusalème, cando che l’era nù de vòuta l’eva trovà le zènt en tute le val del Trentin, col terór del basilisco.
E alora l’à deziso de liberar la só zènt copando ‘l mostro.
I g’à dit che l’era gran golós de lat e che l’era debol sota le zate davanti, e ancia che l’era materiós coi lusèrti, le lusèrtole e le salamandre perché ‘l credeva che ‘l fus basilischi apena nati. I lo clamava l’Om de fèr per via de la só armadura de zal luster e ‘n bel dì l’è na su a la caverna del basilisco. El geva dré na sécla de lat apena monzù, e ‘n grant spègiel.
L’à metù la secla dinanzi a la caverna e l’à pozà ‘l spègiel ìo dausìn. El s’è postà pronto con la lancia ‘n man su ‘nten spontón de cròz pròpi sóra la tana e l’è restà ìo fermo a spetar.
Tut de colp l’à sentù ‘n raspar de zate, en rumor de fòie sece e ‘l basilisco che ‘l vardava fòr da la caverna. Sentù l’odor del lat, el basilisco l’è nu fòr e vedendo ‘l cavalier l’è restà… ma come po’? È nù a trovarme ‘n me parènt? El se mòu compagn, l’àuzza la testa e ‘l spalanca la bociazza e ‘l mòu su e zo la coa, el fa pròpri come che fa el: nó ‘l pòl esser che só fradèl! El se desmentegia perfin de béver el lat pur de zugiar con un come el. A la fìn el se àuzza su le zate per brazzarlo. El cavalier nó l’aspetava àuter per podérge ‘mplantar la lancia ‘ntel còr e mazzarlo.
Nó ‘s pòl dir la contentezza de la zènt corsa ‘ncòntra al cavalier. El nideva zó dal mont dal sinter pù ert col basilisco ‘nfrizzà su la lancia e ogni tant i la àuzza per mossar al pòpol che la paura l’era finida.
La fóla i lo tòl en mèz; i lo porta ‘n trionfo vèrs la glésia per ciantar el Te Deum straordenari. L’Arziprèt el s’à metù i paramenti de velùdo ros e l’aspeta su la porta de la glésia l’alegra prozessión. Tut de colp l’òm de fèr el croda per tera: da le zónte de l’armadura vèn fòra ‘n fum àger e spizzegènt. Na gózza de veren da la coa del basilisco l’era crodada sul cavalier e la s’era ficiada ént brusando de colpo ‘l cavalier.
Le ciampane del paes l’è à desmetù sùbit de sbadoclar e ades le sonava da mòrt.
L’Arziprèt, l’à cambià i paramenti rossi e òr con chéi mòri da pediment, e ‘nveze che ‘l Te Deum l’à ‘ntonà ‘l De profundis e ‘l Libera me, Domine. La contentezza de la fóla l’è cambiada ‘n grant dolor.
El basilisco ‘l s’era vendicià.